آمار‌های نامیزان

به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، میزان درستی آمارهای ارائه شده از سوی نهاد نظارت چقدراست. اعداد و ارقام ارائه شده همواره از جهات مختلف قابل بحث بوده و هست. فقدان تعاریف مشخص، ناهمگونی تاریخی و مکانیزم  باعث شده تا برداشت‌های کارشناسان متفاوت و بعضا متضاد باشد 
طی میزگردی با حضور عبدالحمید منصوری مدیر عامل شرکت سامانه های یکپارچه فردا، محمدرضا جمالی مدیر عامل شرکت نبض افزار و سعید احمدی پویا کارشناس ارشد حوزه پرداخت پرداخت الکترونیکی و معاون سابق توسعه و نظارت شاپرک به بررسی کیفیت آمار صنعت پرداخت اعم از شتاب و شاپرک نشسته ایم.

*با توجه به وضعیت آمارهای منتشر شده در نظام پرداخت، این آمار تا چه حد در بحث تصمیم‌سازی و تصمیم‌گیری از دیدگاه کاربردی را موثر می‌بینید؟
منصوری: با پیدایش فناوری و نفوذپذیری و تأثیر آن در جامعه، مدیریت کشور و بنگاه‌ها به سمت استفاده از «داده»‌ها سوق پیدا کرده‌اند، امروزه در نظام بانکی کشور به واسطة سامانه‌های یکپارچة بانکی که زیرساخت‌های آن توسط بانک‌ها و شرکت‌های فناوری فراهم شده آمارهایی دقیق با صحت بالا در اختیار مدیران بانکی کشور قرار می‌گیرد و آنها می‌توانند براساس این آمارها تجزیه و تحلیل کرده و حرکت بانک‌ها را هدایت ‌کنند. مدیران بانکی از سال 82 بحث آمارهای مربوط به بانکداری الکترونیک را در بانک مرکزی مطرح کردند و طبق آن بانک‌ها موظف بودند تا پنجم هر ماه 10 پرسشنامه و آمار را به بانک مرکزی ارائه دهند. امروزه با توسعه و گسترش سیستم‌های بانکی و پرداخت  این تبادل از طریق کانال‌های ارتباطی و فناوری انجام می‌شود و تبعاً آمارهای لحظه‌ای بسیار خوبی درنظام پرداخت کشور داریم، اما اینکه آیا از این آمارها به‌خوبی استفاده می‌شود یا خیر را آقای دکتر جمالی می‌توانند بهتر توضیح دهند، ایشان توانسته‌اند با تجزیه و تحلیل یکسری از آمارها قوام و تداوم سیستم‌ها را بهبود ببخشند.

*آمارهایی که از سال 82 انتشار آن با نوساناتی شروع شد اما از سال 86 استمرار خوبی داشت اما در همین آمارهای میبنیم آمار تراکنش‌های ناموفق دوره‌ای منتشر می‌شد و سپس انتشار آن توقف پیدا کرد، تراکنش‌های درگاه‌های تلفنی، موبایلی و اینترنتی مدتی شروع شد بعد متوقف شد. در حال حاضر نیز آمار بسیاری از بانک‌ها متعلق به 4 ماه و بعضا حتی 4 سال پیش است، این روند انتشار آمار که البته خام هم هست شاید در ابتدا خوب بوده اما در ادامه دچار مشکل شده، فکر می‌کنید علت چیست؟
منصوری: چرا به نظرتان خام است؟

*چون تحلیل خاصی روی آن صورت نگرفته و به صورت خام اغلب منتشر می‌شود.
منصوری: آمار های تراکنش‌ها خام نیستند، بلکه آمار تراکنش‌های ناموفق توسط بازیگران تهیه شده و ممکن است در بحث عمومی قابل‌دسترس نباشد.

*آیا تمام بانک‌ها از تراکنش‌های ناموفق یکدیگر مطلع‌اند؟
منصوری: تقریبا تمام بانک‌ها این آگاهی را دارند. 

*برایشان ارسال می‌شود؟
منصوری: بله و از مبالغ مشخص است که هر بانک چقدر جریمه پرداخت می‌کند. و در صورت درخواست بانک ریز تراکنش ها هم در دسترس انها می باشد.

*چرا عمومی منتشر نمی‌کنند؟ انتشار عمومی می‌تواند عاملی باشد تا سیستم‌های ناکارا سریع‌تر مشکلات خورد را رفع کنند.
منصوری: بحث دسترسی مدیران با دسترسی عمومی متفاوت است، تراکنش‌های ناموفق دقیقا به مدیران اطلاع داده می‌شود و می‌دانند که برای هر روز چه وضعیت پیش آمده است. در نظام پرداخت علاوه بر مباحث موجودِ PSP و با توجه به زیرساخت لحظه‌ای که در کشور ترویج شده تمامی شرکت‌های پرداختی آمار لحظه‌ای دارند، همچنین شاپرک نیز این آمارها را در اختیار دارد و به تبع وقتی ارتباط بین‌بانکی پیش آید شتاب هم از تمام تراکنش‌های شاپرک به صورت دقیق و لحظه‌ای مطلع می‌شود. در رابطه با خودپردازهایی که پذیرندگی و صادرکنندگی بین بانکی دارند نیز شتاب آمار دقیقی در اختیار دارد. اطلاعات مندرج در این داده‌ها از نظر محتوایی در زمان خودش کافی است، البته با توجه به مباحث روز دنیا ممکن است این اطلاعات مقداری ناقص باشد، اما برای تجزیه و تحلیل رفتاری کسب‌وکار کاملا قابل اتکاست و مدیران می‌توانند از آن استفاده کنند.

*دسترسی به آمار یک بحث است انتشار بحث دیگری است از بعد شفافیت و اینکه کارشناسان تحلیل دقیقی از فرآیندهای پرداخت داشته باشند لازم است آمار منتشر و در اختیار عموم قرار گیرد. انتشار این آمار نه تنها می‌تواند به بهبود سامانه‌ها و روابط بین بازیگران کمک کند بلکه مانع از رفتارها فساد زا نیز می‌شود.
جمالی: ابتدا باید دید فلسفه آمار به چه معناست، در اینجا آمار وسیله‌ای برای شناسایی بهتر سیستم است، سیستم‌ها با استفاده از مدل‌های مختلفی به صورت ریاضی مدل می‌شود. معادلات دیفرانسیل، فرآیندهای تصادفی و مدل‌های آماری از جمله ابزاری است که برای مدل‌سازی سیستم‌ها استفاده می‌شود. در کل دو روش برای شناسایی سیستم‌ها وجود دارد. شناخت سیستم‌ها و مدل کردن آن‌ها و به‌دست آوردن متغیرهای اساسی این سیستم‌ها یا استفاده از روش‌های تکاملی برای شناخت سیستم‌ها که حتی این دو روش می‌توانند به صورت همزمان هم استفاده شود.
روش‌های آماری یکی از روش‌های شناخت سیستم‌هاست که ما می‌توانیم با مدل‌سازی مناسب سیستم‌ها در قالب متغیرها و توزیع‌های آماری سامانه‌ها را بشناسیم. که ابتدا باید آنها را با استفاده از روش‌های آماری شناخت و سپس توسط «داده»ها یک‌سری شاخص‌های اساسی را به دست آورد. در مهندسی سیستم به این شاخص‌های اساسی مد‌های یا متغیرهای اساسی سیستمی در ادبیات کسب‌وکار به این‌ها شاخص‌های اساسی یا KPI می‌گویند. 
به عنوان مثال زمان پاسخ یک سیستم می‌دانیم که از توزیع نمایی پیروی می‌کند. با استفاده از تجزیه و تحلیل آماری می‌توانیم میانگین زمان پاسخ تراکنش‌ها را به‌دست آوریم. با توجه به حجم تراکنش‌ها در ثانیه می‌توان تحلیل کرد که حداکثر میزان صف تا چه میزان بالا می‌رود و بر مبنای آن زیرساخت مناسب سخت‌افزاری و نرم‌افزاری را طراحی کرد و سقف زمان پاسخ را تنظیم کرد. اینجا ما به صورت سیستمی و مبتنی بر تحلیل‌های آماری نقطه عملکرد بهینه سیستم را به دست می‌آوریم و سامانه را در بهترین نقطه کار قرار می‌دهیم. ممکن هم هست با تجربه و خطا عددی را به دست آوریم و سامانه در نقطه بهینه کار خودش قرار نگیرد.

*برای داشتن نظام آماری مناسب در حوزه پرداخت چه اجزایی لازم است؟
جمالی: همان‌طور که جناب منصوری در اوایل صحبت فرمودند، ما زمانی پرسش‌نامه‌هایی تهیه کرده و به بانک مرکزی ارائه می‌دادیم، اما اکنون با تکنیک‌ها و سیستم‌های جدید کل «دیتا» و قدرت تحلیل آن را را در اختیار داریم و اکنون اکثریت فعالیت‌ها بر مبنای تئوری دادگان بزرگ یا بیگ‌دیتاست. 

*ممکن است خیلی‌ها «داده» را با آمار اشتباه بگیرند، درست است که «داده‌»های فراوانی داریم، اما صحبت از نظام آماری است. 
جمالی: بله، در هر صورت این «داده»های خام ممکن است پراکنده یا متمرکز باشند، اما حتی با نظام‌های پرداخت متمرکز مانند شاپرک و شتاب هم نتوانسته‌ایم تمام دیتاها را یک‌جا متمرکز کنیم که البته این کار عاقلانه هم نیست. متاسفانه رویکرد ما به جای پالایش مناسب داده و یکپارچه کردن زیرساخت داده‌ها برای تحلیل به سمتی رفته که با تجمیع فیزیکی داده‌ها سعی کرده‌ایم مشکل جمع‌آوری داده‌ها را حل کنیم.

*نظام آماری نیازمند چه اجزایی است و آیا این اجزا را دارد یا خیر؟
جمالی: وقتی ما با داده‌ها کار می‌کنیم 4 سطح یا لایه در رابطه با داده‌ها در نظر گرفته می‌شود. لایه ابتدایی «دیتا» که در مرحله دوم تبدیل به «اطلاعات» می‌شود سپس با لایه «دانش» و بعد از آن «معرفت» یا «حکمت» می‌رسیم. سیستم‌های کنونی بیشتر در سطح اول و دوم و یک جاهایی تا سطح سوم پیش رفته‌اند. باید این اجزا را از لایه‌های پایین تکنولوژی‌ها و روش‌های برای گردآوری داده‌ها و فرآیندهای لازم ایجاد کرد. اگر قصد سنجش وضعیت کنونی را داشته باشیم ما جمع‌آوری «دیتا» به صورت یک‌جا مشکل پردازش را به وجود آورده‌ایم، به این معنا که به دلیل عدم استفاده از روش‌های مناسب موفق به تجزیه و تحلیل دیتا نشده‌ایم. برخی افراد به دنبال شبکه‌های هوشمند و عصبی می‌روند که اغلب رفتن به سراغ چنین زیرساخت‌هایی ضرورت ندارد، اگر فرآیندهای مناسب در لایه‌های مختلف ایجاد کنیم و به هوش به صورت یک پدیده تظاهری تا الگوریتمی نگاه کنیم با مشکلات پردازش کمتر مواجه خواهیم شد.

*شما مدتی در شاپرک فعالیت می‌کردید، به نظرتان آمارهای پرداخت تا چه حد واقعیت را منعکس می‌کند؟ 
احمدی‌پویا: در سوالی که پیش‌تر پرسیدید، بحث نظام آماری مطلوب را مطرح کردید، و اینکه نظام مطلوب باید چه خصیصه‌هایی داشته باشد. به نظرم بهتر است قبل از ورود به بحث «داده» و «اطلاعات» باید ببینم چه انتظاری از نظام آماری مطلوب مدنظرمان داریم؛ اولین و مهم‌ترین خصیصه، در دسترس همگان بودن، است. خیلی از اوقات برخی از اطلاعات داریم، اما در اختیار پژوهشگران و تحلیلگران قرار نگرفته است و زیر عنوان محرمانه، در بانک‌ها می‌ماند و منتشر نمی-گردد. یکی از مشکلات ما در بولتن شاپرک این بود که بتوانیم رگولاتور حوزه پولی کشور را برای منتشر کردن آمار قانع کنیم تا در دسترس همه قرار گیرد و قابل بررسی و تحلیل شود. دومین خصیصه به‌روز بودن آمار و اطلاعات است که اهمیت ویژه‌ای دارد. هرچه با تاریخ آمار فاصله داشته باشیم، درصد استفاده بهینه از اطلاعات کاهش می یابد. به عنوان نمونه، بسیاری از اوقات بانک مرکزی با تاخیر زیادی آمار نقدینگی را منتشر می‌کند و در شماره اسفندماه بولتن شاپرک، به ناچار از آمار دی‌ماه نقدینگی استفاده شده است. این تاخیر در ارائه آمار، سبب نقصان در تحلیل ها می-شود. خصیصه سوم شفافیت است که می‌توان آن را در سه حوزه مطرح کرد: 1. بیان معنای دقیق اطلاعات؛ به عنوان نمونه در موضوع بحث میزگرد، خیلی از مواقع در شبکه پرداخت الکترونیکی درباره تراکنش‌های ناموفق صحبت می‌کنیم اما شاید هر کدام از ما تعریف متفاوتی از تراکنش ناموفق در ذهن مان داشته باشیم؛ باید مشخص کنیم که چه کدهای خطایی را در خوزه تراکنش ناموفق می دانیم. برای اولین‌بار در بولتن شاپرک سعی کردیم از طریق واژه‌نامه در انتهای بولتن، مفاهیم و معانی مورد استفاده را تعریف کنیم تا معنای دقیق اطلاعات ارائه‌شده، شفاف بیان شود. 2. مرزهای کاربردی و روش به دست آوردن آمارها و نحوه محاسبه بسیار حائز اهمیت است؛ بدیهی است که با روش های محاسبه متفاوت، ممکن است نتایج ناهمگونی حاصل شود، بنابراین باید مبنا و روش محاسباتی مشخص باشد. به عنوان نمونه، یک بار برای همیشه باید فرمول محاسبه تعداد پایانه کم‌تراکنش را یکسان کرد تا در نظام آماری شفافیت پدید آید، فقدان این خصیصه، سبب ضعف در تحلیل های مبتنی برآمار و اطلاعات می‌شود. وقتی ما یک «دیتا» را بیان می‌کنیم همه تصور می‌کنند منطبق بر تعریف ذهنی خودشان است و صحیح می باشد و هیچ‌گاه نمی‌توانند آن را صحت‌سنجی کنند زیرا مبنای محاسباتی مورد استفاده را نمی‌دانند. خصیصه چهارم، همزمانی اطلاعات است. همان‌طور که آقای منصوری فرمودند بانک‌ها برای بانک مرکزی اطلاعات لازم را می‌فرستند، به عنوان نمونه مقرر شده آمار کارت های صادر شده تا پایان آذرماه 1396 به بانک مرکزی ارسال می‌شود؛ اما با نگاهی ساده به جدول نهایی روی سایت بانک مرکزی متوجه می شویم که آخرین اطلاعات اعلام شده برخی از این بانک‌ها متعلق به مرداد و شهریور است، برخی تا پایان آذز اطلاعات را اعلام کردند و برخی تا پایان دی ماه! بنابراین همزمانی اطلاعات اتفاق نمی‌افتد و این مساله پژوهشگران را دچار چالش در تحلیل می کند. نکته مهم دیگر، این است که در گزارشات ادواری، باید پیوستگی زمانی حفظ شود تا تحولات رخ داده، قابل شناسایی و تحلیل باشد. خصیصه پنجم، رعایت مفاهیم صحیح آماری مطابق با استانداردهای بین‌المللی‌ است تا قابلیت قیاس و تحلیل با نظام های پرداخت مشابه فراهم گردد و به پژوهشگران توان ارائه گزارشات تحلیلی را بدهد. خصیصه ششم در یک نظام آماری، دقت و حساسیت ارائه‌دهنده آمار و حفظ استقلال وی در ارائه آمار است. بسیاری از اوقات، ارائه اطلاعات و آمار ممکن است در راستای اهداف تجاری باشد و شائبه دستکاری در اطلاعات برای رسیدن به هدفی خاص، را در اذهان متبادر کند؛ به همین دلیل باید نهاد ارائه‌دهنده سلامت و استقلال خود را حفظ کند و در حوزه آمار و اطلاعات، اهداف تجاری را دنبال نکند تا جامعه هدف بتواند به گزارشات آماری ارائه شده، اعتماد کند. خصایص بیان شده، نکات مهمی هستند که سبب ایجاد یک نظام آماری مطلوب و قابل اعتماد می گردند و مرجع مطمئن برای پژوهشگران و تحلیلگران می شود.

*چه تعداد از پارامترهای که مطرح کردید اکنون در فرآیند انتشار آمار از سوی بانکی مرکزی حاکم هستند؟ 
احمدی‌پویا: هیچ‌وقت نمی‌توان شاخصی را به صورت صفر و صدی بیان کرد، باید روند روبه رشد شاخص ها را در نظر گرفت. به عنوان نمونه، درخصوص شاخص در دسترس همگان بودنِ آمار، بولتن شاپرک مقداری از اطلاعات غیرقابل دسترس را، منتشر کرد و توانست به شفافیت وضعیت شبکه پرداخت کشور کمک کند.‌ درخصوص شاخص به‌روز‌بودن اطلاعات، شاپرک در حوزه اطلاعات تراکنشی به روز است اما در حوزه پارامترهای اقتصادی، وابسته به ادارات مختلف بانک مرکزی است که دغدغه های مختلفی دارند و در موعد مقرر اطلاعات لازم منتشر نمی شود. درخصوص شاخص شفافیت، واژه نامه منتشر شده در صفحات انتهایی بولتن، حاوی تعارف مفاهیم و نحوه محاسبه شاخص های استفاده شده در بولتن است که به نظر بنده کار جدیدی در حوزه پرداخت کشور است و به همگرایی شبکه پرداخت روی مفاهیم و نحوه محاسبه شاخص ها، کمک شایانی می کند. درخصوص رعایت مفاهیم آماری صحیح هم، شاپرک همواره سعی کرده است نزدیکی به استانداردهای بین المللی را در دستور کار خود داشته باشد و هر جا که در بولتن نظر خبرگان مبنی بر مغایرت با استانداردها، به شاپرک اعلام شده است، بلافاصله در شماره بعد، در جهت تصحیح و به روز کردن شاخص مربوطه برآمده است. درخصوص حفظ استقلال در ارائه آمار، هم تصور می کنم شائبه ای برای شاپرک وجود نداشته باشد و شاپرک با حفظ بی طرفی در مقام بازوی رگولاتور به ارائه آمار و اطلاعات می پردازد. بی شک، بولتن شاپرک هنوز با شرایط مطلوب فاصله دارد اما حرکت آن روبه جلو است. 

* از منظر دیگر به آمار نگاه کنیم مدیران ما برای تصمیم‌سازی یا تصمیم‌گیری باید چه انتظاراتی از آمار داشته باشند، آیا آمارهای موجود پاسخگوی نیاز آنها هست؟ 
منصوری: قبل از پاسخ به سوال شما بیاد بگویم در یکی از نکات مذکور با صحبت‌های جناب احمدی‌پویا موافق نیستم، به نظرم آمار نباید در دسترس همگان باشد بلکه بهتر است در اختیار افراد ذی‌صلاحان و ذی‌نفعان قرار گیرد. 

*ذی‌صلاح و ذی‌نفع توسط چه کسانی تعیین می‌شود؟ ضمن اینکه همین کلمات ممکنه باعث اعمال سلیقه شده و مانع افشای درست اطلاعات برای عموم شود.
منصوری: در هر صورت جایز نیست که هر اطلاعاتی را در اختیار همگان قرار دهیم، بلکه اطلاعات باید براساس شاخص‌ها و مباحث موجود به اشتراک گذاشته شود. وقتی به یک عارضه برخورد می‌کنیم باید آن را ریکاوری کرد، زیرا ممکن است نظام پرداخت را دچار بحران کند. درنتیجه در اختیار گذاشتن اطلاعات به‌صورت همگانی تعریف مشخصی دارد.
 

ادامه دارد….

منبع: ماهنامه بانکداری آینده شماره 31 اردیبهشت 97