پرداختیاران چگونه متولد شدند؟اکنون کجا هستند؟
با حضور ناظر، متولی و فعالان حوزه پرداخت و پرداختیاری بررسی شد(بخش اول)
اقلیم پرداخت در ایران همواره مورد گزند پیرامونی ها بوده است. چنین شرایطی باعث شده تا این صنعت برای موقعیت های مختلف دست به نوآوری هایی بزند از جمله تولد فین تک های پرداخت که به شکل رسمی پرداختیار می گوییم. این بازیگران اما دقیقا کجای اقلیم پرداخت قرار دارند؟
به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، کسب وکار پرداختیاری به عنوان یک «زیراکوسیستم» در اکوسیستم پرداخت کشور، با چالش های فراوانی روبرو است. از یک سو ساختار نظام کارمزد در صنعت پرداخت در ایران به عنوان مهمترین عامل در تولد کسب وکارهای نوپا در عرصه پرداخت مانع توسعه پرداختیاران است؛ از سوی دیگر مدل کسب وکار در صنعت پرداخت به گونه ای شکل گرفته که شرکت پرداخت عملا رقیب پرداختیار شده است در حالی که اصولا می بایست یار و بازوی همراه شرکت پرداخت باشد.
با این حال اقیانوس پرداخت نه تنها در ایران بلکه در تمام جهان به اندازه کافی گسترده و باز هست که فنم‌های پرداخت چه در جامه پرداختیاری و چه اشکال دیگر فناوری های نوپای مالی، قادرند فضاهای کشف نشده ای را جستجو کنند و زمینه توسعه زیست بوم پرداخت را فراهم بیاورند. در میزگرد پیشرو سوال اصلی آن است که پرداختیاران در کجای اکوسیستم پرداخت ضرورتشان تعریف شده و اکنون با وجود تغییر و تحولات دیجیتالی در عرصه پیمنت، ضرورت های جدید چه ایجاب می کند. آقايان محمدرضا مانی يكتا؛ مدير اداره نظارت بر نظام های پرداخت بانک مركزی، فرهاد فائز؛ مديرعامل شاپرک، محمدمهدی تقی‌پور؛ مديرعامل به‌پرداخت ملت و محمدمهدی شريعتمدار؛ مديرعامل جيبيت در میزسخن «پرداختیاری، اکنون آینده » ابعاد مختلف اکوسیستم پرداختیاری را بررسی کرده اند که در ادامه با هم متن این میزگرد را می خوانیم.
* آقای مانی‌یکتا لطفاً در ابتدا گزارشی از وضع موجود شرکتهای پرداختیار ارائه کنید.
مانی‌یکتا: همان‌طور که می‌دانید طی سال‌های 92 الی 96 با پدیده‌ای در بانک مرکزی مواجه شدیم و آن ریسل کردن درگاه‌های پرداخت اینترنتی یا آی‌پی‌جی‌ها بود؛ در واقع کسب و کارهایی شکل گرفته بودند که به جای اینکه مستقلاً درگاه پرداخت اینترنتی از یک شرکت پرداخت دریافت کنند درگاه پرداخت دریافت می‌کردند و کلیۀ وصولی‌های کسب و کارهای اینترنتی متعددی را می‌گرفتند و در یک بازۀ زمانی مشخص تسویه می‌کردند.
نفس این کار خوب بود؛ ولی مخاطرات جدی‌ای از حیث انطباق با مقررات مبارزه با پولشویی و از حیث ملاحظات بانک مرکزی داشتند. در نهایت ما به همراه آقای حکیمی معاونت فناوری‌های نوین وقت این ساز و کارها را سامان‌دهی کردیم و خط قرمزها از جمله ریسک‌ها در بخش تجمیع وجوه و دریافت وجوهات و جمع‌آوری سپرده و ریسک‌های مربوط به شناسایی مشتری‌ها و کسب و کارهایی که ذی‌نفع این کسب و کارها بودند یا ریسک‌های تسویه یا خلق پول و اعتبار را شناسایی و سعی کردیم آنها را پوشش دهیم و در نهایت موجودیتی با عنوان پرداختیار متولد شد.
مکانیزم عملکرد پرداختیار به این صورت است که در چرخۀ حیات یک تراکنش اینترنتی، نقش سوئیچینگ یا فنی مستقیم ندارد؛ بلکه نقش غیر مستقیم دارد. پرداختیار رسماً ریسلینگ یک ای‌پی‌جی یا درگاه پرداخت را متعهد میشود؛ در واقع پذیرنده را به عنوان مشتری بازاریابی و او را به عنوان یک مشتری در سامانۀ جامع پذیرندگان شرکت شاپرک ثبت و در شبکة نظام پرداخت کشور رجیستر می‌کند و به او درگاه پرداختی که متعلق به خود اوست و آن را طی یک قراردادی از یک شرکت پرداخت دریافت کرده است ارائه می‌دهد و اجازه می‌یابد تا وجوهات دریافتی از کسب و کارهای مشتریان یا پذیرندگان مشتریان را در یکی از حساب‌هایی که از قبل آن را به بانک مرکزی و شرکت شاپرک معرفی کرده تجمیع کند و از مبدأ آن حساب با مسئولیت و تولیت شرکت شاپرک با پذیرنده‌ها تسویه کند.
ویدئوی این میزگرد را ببینید
طبیعتاً با توجه به ماهیت و عملکرد و نقش غیر مستقیم آن، فرصت دریافت کارمزد از پذیرنده در چرخة تراکنش در اختیار او قرار می‌گیرد؛ اما از خود تراکنش انتفاع کارمزدی ندارد؛ اما در عین حال این فرصت به او داده میشود تا از رسوب منابعی که در حساب اسکرول یا حساب واصل تسویه برای او فراهم میشود استفاده کند.
این چرخة حیات تا یک بازۀ زمانی ادامه داشت و اتفاقات خوبی هم رخ داد و فضای تجارت الکترونیک با کمک پرداخت‌یارها رشد قابل ملاحظه‌ای کرد به ویژه قبل از اجباری شدن نماد اعتماد الکترونیک، کسب و کارها با دو رویکرد مواجه بودند؛ در واقع آنها قصد داشتند هر چه سریع‌تر یک کسب و کار را راه‌اندازی کنند و درگاه پرداخت بگیرند و برای فعالیت‌شان مجوز خاصی نداشتند.
بنابراین سراغ پرداخت‌یارها می‌رفتند؛ اگر نیاز به مدیریت مالی مستقل داشتند و باید وجوه‌هات را سریع دریافت کنند با الزام داشتن مجوز به سمت شرکتهای پرداخت می‌رفتند؛ البته در شبکۀ پذیرندگی‌مان چنین تفکیکی داشتیم. امروز تعداد قابل ملاحظه‌ای پرداختیار داریم و این موجودیت‌ها ظرفیت خوبی برای این کار دارند که فضای سی‌ان‌پی را گسترش و رشد دهند و اینوویشن را در این حوزه درگیر کنند.
چالشی که طی یک الی دو سال اخیر در بانک مرکزی با پرداخت‌یارها داشتیم این بود که برخی بیزنس‌لاین‌ها از نظر ما خاکستری یا نارنجی هستند و پرداخت‌یارها به نوعی وارد این لاین‌ها برای ارائۀ خدمت شده‌اند به ویژه در قسمت خاکستری، چون خلأ قانون و مقرراتی داریم و سعی می‌کنیم با کمک پرداخت‌یارها این خلأها را پوشش دهیم و اگر نیازمند مقررات و قوانین بالادستی هستیم آنها را اصلاح کنیم؛ اگر ابعاد و حدود فضای خاکستری مشخص نیست آن مرزها را مشخص کنیم تا فعالیت پرداختیاری شسته و رفته‌تر و شفاف‌تر شود و فضا برای توسعۀ بازار برای دوستان بیش از پیش فراهم شود و بدانند که اگر قرار است توسعۀ بازار انجام دهند کجا زمین بازی سبزی وجود دارد که در آنجا بتوانند راحت‌تر فعالیت خودشان را ادامه دهد.
* آقای دکتر فائز، آقای یکتا به مسائل کلی پرداختند لطفاً یک مقدار با عدد و رقم به موضوع بپردازید و جایگاه شاپرک را بیشتر باز کنید.
فائز: در خردادماه سال جاری بیش از 4.2 میلیارد تراکنش در شاپرک مدیریت شده است که حدود 225 میلیون تراکنش CNP بوده است. از این تعداد، هشت میلیون و چهارصد هزار تراکنش توسط شرکتهای پرداختیار پوشش داده شده‌اند. به بیان دیگر حدود 4% از تراکنشهای CNP پرداخت، توسط پرداختیاران مدیریت شده است.
در خرداد ماه، 80 پرداختیار حداقل یک تراکنش داشته‌اند. نکته حائز اهمیت این است که بیش از 70 درصد تراکنشهای حوزة پرداختیاری توسط شش پرداختیار انجام میشود. حدود 80 درصد پذیرنده‌هایی که تراکنش CNP بواسطه پرداخت یارها دارند؛ مشتری سه پرداختیار اصلی فعال هستند. از نظر مبلغی نیز، 54 درصد مبلغ تراکنشهای اینترنتی، توسط یک پرداختیار مدیریت میشود و حدود 90 درصد مبلغ تراکنش‌ها، توسط هشت پرداختیار پوشش داده میشود. به بیان دیگر چگالش فعالیت پرداختیاران به سمت 8 پرداختیار اصلی می باشد.
در مورد اینکه پرداخت‌یارها چه باری از دوش شبکۀ پرداخت برمی‌دارند باید بگویم که از نظر تعدادی چیزی حدود 0.2% تراکنش‌ها و از نظر مبلغی نیز 7% ریالی که در شبکۀ پرداخت پوشش داده میشود؛ توسط آنها انجام میشود.
از بدو کار تا به امروز، بیش از 400 پرداختیار تقاضای پرداختیاری کرده‌اند و طی یک سال گذشته تعداد آنهایی که درخواست کرده‌اند پرداخت‌یاری‌شان تمدید شود یا عبای پرداختیاری بپوشند، 180 شرکت بوده است که 35 درصد از آنها جدید و مابقی آنها تقاضای تمدید داشتند.
بررسی های ما نشان می دهد حدود 49 درصد پرداخت‌یارها در کیف پول و بارکد و لینک پرداخت فعال هستند و 23 درصد از آنها فروشگاه‌ساز دارند. همچنین حدود 20 درصد در حوزة فاکتور الکترونیکی و پرداخت شناسه‌دار فعالیت می‌کنند.
* آیا دسته‌بندی خاصی داشتید یا الگو استخراج کرده‌اید؟
فائز: این آمار بر اساس بررسی میدانی به دست آمده است؛ البته این دیتا متعلق به گذشته است. در این بررسی ها، حوزه های فعالیتی پرداخت‌یارها تا حد امکان از طریق اطلاعات درون سایتشان احصا شده است. البته باید بگویم که همپوشانی بین فعالیت وجود دارد و شرکتی ممکن است در چند حوزه همزمان فعال باشد.
* در مورد مدل نظارتی شرکتهای پرداختیار هم توضیح دهید.
فائز: نظارت بر پرداخت‌یارها دو نوع است؛ یک نظارت، نظارت شرکتهای پرداخت بر اساس ضوابط و آیین‌نامه‌های بالادستی است؛ مثلاً شرکتهای پرداخت موظف‌اند جهت عقد قرارداد با پرداختیاران، ضمانت دریافت کنند یا بدانند که برای چه میزان تراکنش، چه ضمانتی اخذ شود. مسئولیت ریسک‌های پرداختیاری براساس اسناد بالادستی، برعهده شرکت پرداخت طرف قرارداد است.
شرکت شاپرک نیز با توجه به مسئولیتی که بر دوش دارد در حوزه‌های دیگر مراقبت‌هایی دارد که یکی از مهمترین مباحث، بحث تجمیع وجوه و پرداخت در حوزۀ رمزارز است؛ بنابراین طیف وسیعی از نظارت‌ها نیز توسط ما اتفاق می‌افتد.
* آقای تقی‌پور لطفاً وضع موجود پرداخت‌یارها را از زاویۀ دید شرکتهای پرداخت باز کنید.
تقی‌پور: همان‌طور که آقای دکتر مانی‌یکتا بیان کردند فضای تجارت الکترونیک کشور رشد خوبی داشته است؛ بنابراین شرکتهای پرداخت نیز علاقه پیدا کردند از فضای کلاسیک خود فاصله بگیرند و وارد فضای تجارت الکترونیک شوند.
در این فضا با تنوع و تعدد شرکتهای بسیاری مواجه بودیم. آنچه سمت شرکتهای پرداخت برای پرداخت‌یارها متصور بود اینکه پرداخت‌یارها برای مشتریان‌شان در این حوزه نقش تجمیع کننده یا اگریگیتور را داشته باشند و به توسعۀ بازار کمک کنند.
پرداخت‌یارها در چند حوزه توسعۀ بازار می‌توانستند کمک حال باشند؛ یکی بحث راهنمایی مشتریان جدید که دوستان به آن اشاره کردند؛ شرکتهای جدید و استارتاپ‌ها که هنوز مجوز نداشتند و اطلاعات‌شان ثبت نشده بود و از طرفی نیاز به ارائه MVP یا حداقل محصول قابل ارائه که تراکنشهای مالی را انجام دهد داشتند؛ ما در شرکتهای پرداخت با توجه به قوانین بالادستی در حوزة مجوز محدودیت داشتیم؛ ولی شرکتهای پرداختیار می‌توانستند در این حوزه به آنها کمک کنند تا هر چه سریع‌تر مجوزها را دریافت و در واقع به عنوان یک تسهیل‌گر بین ما و شرکت‌ها عمل کنند. از طرف دیگر شرکتهای پرداخت به منظور حفظ چابکی نیاز به کنترل نفرات منابع انسانی خود دارندکه شرکتهای پرداخت در این زمینه کمک حال هستند.
موضوع دوم اینکه بسیاری از شرکت‌هایی که در حوزة اینترنت و تجارت الکترونیک ورود کرده‌اند به سرویس‌های مکمل مانند احراز هویت یا سرویس‌های مالی دیگر مانند اپن‌بنکینگ نیاز دارند.
این سرویس‌ها نیز باید توسط شرکتهای پرداخت فراهم می شد یا خودشان در بازار به دنبال آن می بودند؛ بنابراین مراحل شکل‌گیری یک شرکت استارت آپی جدید در حوزه پرداخت تا رسیدن به مرحلة تراکنشهای موفق و اینکه سرویس کاملی از سمت PSP داشته باشد زمان‌بر می شد. که در این زمینه هم شرکتهای پرداختیار به خوبی وارد این حوزه شده‌اند و خودشان مذاکره کرده‌اند و ما هم کمک کردیم تا آنها پکیجی از سرویس‌ها را ارائه کنند.
موضوع دیگر که جدیداً اهمیت بسیاری پیدا کرده مانیتورینگ سرویس‌هاست. ما در PSP بر اساس یک سری شاخص‌ها، سرویس‌های‌مان را مانیتور می‌کنیم و پرداخت‌یارها و حوزۀ تجارت الکترونیک نیز بر اساس شاخص‌های دیگری.
بحثی که اخیراً به ویژه در حوزة تجارت الکترونیک به شدت داغ شده conversation rate یا نرخ تبدیل بازیدکننده به مشتری است که ممکن است شرکتهای پرداخت اصلاً متوجه آن نشوند. در واقع فرد در فروشگاه فعالیت خود را انجام می‌دهد؛ اما به هر دلیلی فعالیت او منجر به یک خرید موفق نمی‌شود؛ ما در شبکة پرداخت ابزار لازم آن را در اختیار نداریم؛ اما پرداخت‌یارها می‌توانند در این حوزه‌ها حتی در مباحث سطح سرویس و مانیتورینگ و توسعه سرویس به ما کمک کنند.
از طرفی دیگر همان‌طور که اشاره شد ما با یک‌سری فضاهای خاکستری مواجهیم که من آنها را فضاهای چند حاکمیتی می‌نامم؛ مثلاً قصد داریم یک سایت در حوزة سلامت راه‌اندازی کنیم این سایت باید یک‌سری مجوز از وزارتخانه بهداشت دریافت کند و بعد بابت پرداخت سمت ما بیاید. پرداخت‌یارها می‌توانند در این فضا کمک‌کننده باشند؛ یعنی به گونه‌ای نقش سندباکس را برعهده بگیرند. تا شرکت همزمان با فرآیند اخذ مجوز از سازمانهای دیگر سرویس پرداخت را داشته باشد.
همۀ این موضوعات باعث می‌شوند تا سمت مشتری تسهیل‌گری به وجود آید و فضای تجارت الکترونیک توسعه داشته باشد. متأسفانه اتفاقاتی که طی دو سال اخیر رخ داد این بود که این فضا از لحاظ سهم بازار تعداد و مبلغ پرداخت نه تنها بزرگ نشد؛ بلکه کوچک هم شد؛ ما خودمان هم انتظار متفاوتی داشتیم؛ حتی به این سمت رفته بودیم که سخت‌افزارهای کمتری خریداری کنیم و بیشتر به توسعه به این فضا بپردازیم؛ ولی این اتفاق نیفتاد و این نیز خود به چالش تبدیل شد.
به نظرم شاید جبران این عقب‌افتادگی در آینده‌ای نزدیک سرعت بیشتری بگیرد همان‌طور که آقای دکتر فائز نیز اشاره کردند در حال حاضر درخواست برای مجوزهای جدید پرداخت یاری افزایش داشته که احتمالاً رویکرد توسعه ای در این بازار را نشان می‌دهد.
* آقای شریعتمدار از زاویۀ دید انجمن و پرداختیار وضع موجود را توصیف کنید.
شریعتمدار: من نمایندۀ انجمن نیستم؛ بلکه عضو انجمن فین‌تک و عضو هیئت مدیرۀ انجمن تجارت الکترونیک هستم.
حوزۀ پرداختیاری طی سال‌های اخیر رشد خوبی داشت. در سال‌های 1399 الی 1400 شاهد رشد چند ده برابری در حوزة فین‌تک اعم از رمزارز و وام دهی و سایر حوزه‌ها بودیم و من یکی از دلیل‌های این رشد را سرعت بالای پرداخت‌یارها در فرایند شروع فعالیت می‌دانم و دلیل دیگر آن الزامی نبودن اینماد در شروع فعالیت برای پرداخت‌یارها در موضوعاتی که هنوز برای‌شان مجوز تعریف یا رگولیشن کامل نشده بود طبیعتاً حوزه‌هایی که پیش از این در دنیا ترند رشد داشت، بعد از آن در ایران ترند رشد داشت و این باعث شد تا جامعۀ پرداختیاری در ایران نیز رشد کنند.
برخی شرکت‌ها از در آغاز به فعالیت این حوزه از سال 1392 و 1393 شروع به رشد کردند. معمولاً پرداخت‌یارها به چند دسته تقسیم می‌شوند؛ یک دسته از آنها قدیمی‌تر هستند و تکثر مشتری دارند. یک دسته با دورۀ رشد فین‌تک رشد کردند و مشتریان بزرگ‌تری دارند و تعداد مشتری‌های‌شان کمتر است و دستة سوم کسانی هستند که بعد از این دو دوره به امید اینکه دورۀ سوم رشد ایجاد شود وارد این بازار شدند و نتوانستند به دلیل محدودیت‌های سال 1401 و 1402 از این رشد بهره‌مند شوند و باید منتظر باشیم تا ببینیم بعدها چه اتفاقی می‌افتد.
نکتة مهم این است که اگر به چرخۀ عملیات و زیست حوزۀ پرداخت نگاهی بیندازیم باید بگوییم که پرداخت‌یارها لایۀ نزدیک‌تر به بازار در دنیا هستند که نیاز مشتری را بهتر درک و خدمات را بسته‌بندی می‌کردند یا نقطه‌ای از بازار را که نیاز آن برطرف نشده بود شناسایی و در آن نقطه سرویس‌دهی می‌کردند و طبیعتاً ریسک‌پذیرتر بودند.
منتهی بعدها در طول زمان نمونه‌هایی در دنیا شکل گرفتند که فعالیت‌شان به حوزه‌های مختلف تسری پیدا کرد و بینارشته‌ای یا اصطلاحاً عمیق و در لایه‌های قبلی یا بعدی خودشان وارد شدند؛ مثلاً ممکن است در لایۀ فرآیند پرداخت وارد یا در حوزۀ پی‌اس‌پی تسری پیدا کرده باشند یا بعضی از آنها در حوزۀ بانکی فعالیت کنند یا بیزینس‌های دیگری در لایۀ کناری خودشان در تجارت الکترونیک یا حوزۀ سلامت سرمایه‌گذاری کنند یا وارد آن حوزه‌ها شوند؛ بنابراین در دنیا مواردی قابل مشاهدهاست که توسعه عرضی یا طولی پیدا کرده‌اند.
* ایران چقدر از این تجربیات استفاده کرده است؟
شریعتمدار: به نظر من همان اتفاق در ایران افتاده است و این لزوما استفاده از تجربه نیست؛ بلکه یک موضع لاجرم است و ناخودآگاه این اتفاق می‌افتد.
ادامه دارد…