بانکداری اسلامی، حالت تکامل یافته بانکداری بدون رباست

به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، داود دانش جعفری، عضو کنونی مجمع تشخیص مصلحت نظام است  از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۸۷ وزیر امور اقتصادی و دارایی دولت نهم بود. او دانشیار گروه اقتصاد بازرگانی دانشکده اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی است، خبرنگار «سفیر» در شماره 302 این نشریه با وی به گفت و گو نشسته است. متن این گفت و گو را در ادامه می خوانید.

بانکداری متعارف در دنیا، چه ویژگی هایی دارد؟

بانک ها و به ویژه بانک های تجاری، نوعی موسسات مالی هستند که با هدف داشتن کسب و کار سودآور تاسیس می شوند. کار آنها هم این است که وجوه مردم را در قالب های مختلف سپرده گذاری و پس انداز دریافت می کنند و به اشکال مختلف مانند وام و اعتبار در اختیار متقاضیان قرار می دهند.

البته امروزه، بانک ها با بهره گیری از فناوری های پیشرفته، می توانند سپرده های اشخاص حقیقی و حقوقی را از سراسر جهان جمع کنند و با کمترین هزینه، آنها را در اختیار متقاضیان قرار دهند.

اگر به عوامل تولید در قالب سرمایه، کار و فناوری نگاه کنیم، بانک ها نقش اصلی و تعیین کننده را در تامین مالی سرمایه دارند. در این فرایند، آنها به پس انداز کنندگان مبلغی را به عنوان سود پرداخت می کنند و از متقاضیان نیز برای ارائه تسهیلات، سود دریافت می کنند. معمولا سود تسهیلات هم بیشتر از سود مربوط به پس انداز و سپرده گذاری است و سودآوری کسب و کار بانک های تجاری، بسته به این مابه التفاوت سود سپرده و سود تسهیلات است.

با تعریفی که ارائه کردید، آیا ماهیت بانکداری اسلامی با بانکداری متعارف متفاوت است؟

بانکداری اسلامی، نوع خاصی از بانکداری روز جهانی است که در آن بانک موظف است همه فعالیت های مرتبط با جمع آوری سپرده ها و ارائه تسهیلات به متقاضیان را با احکام شریعت مطابقت دهد. نوع خاصی از بانکداری اسلامی هم با عنوان بانکداری بدون ربا وجود دارد که در آن، تاکید اصلی بر حذف ربا از روابط میان سپرده گذاری و متقاضی تسهیلات است.

به عبارت دیگر، بانکداری اسلامی، حالت تکامل یافته بانکداری بدون رباست و روابط سه گانه بانک، سپرده گذاری و تسهیلات گیرنده در آن، فراتر از حذف رباست، به گونه ای که در آن باید همه امور با اصول و فقه اسلامی منطبق باشد. امروزه نظریه پردازان اقتصاد اسلامی در کشورهای اسلامی به دنبال این هستند که روش های مختلفی را ابداع کنند تا منابع سپرده گذاران طوری به دست متقاضیان برسد که مشمول تعریف ربا نشود.

گویا در تعریف ربا هم نظریه های متضادی وجود دارد؟

به طور کلی گفته شده است که اگر فردی به فرد دیگری مبلغی را پرداخت کند و در بازپرداخت، مبلغ بیشتری را از او دریافت کند، اضافه مبلغ دریافتی نسبت به مبلغ اولیه، رباست. البته در بین علمای اسلامی درباره این حکم برداشت های مختلفی وجود دارد.

بعضی علما، هر گونه بازپرداخت اضافی بالاتر از اصل پول را مشمول تعریف ربا می دانند، اما گروهی دیگر هستند که می گویند اگر مبلغ بازپرداخت تا حد ارزش واقعی اصل پرداختی در زمان بازپرداخت افزایش داشته باشد، ربا نیست. یعنی پول بازپرداختی، باید قدرت خرید اصل پول اولیه را داشته باشد.

نکته دیگر هزینه کارمزد بانکی است. اگر بانک واسطه وجوه بین پس انداز کننده و تسهیلات گیرنده، برای انجام ماموریت خود هزینه هایی را متحمل شود، این هزینه ها را به تسهیلات گیرنده منتقل می کند و این کارمزد است. پس کارمزد با ربا متفاوت است. گرچه امروزه هر چه بهره وری نظام بانکی بیشتر می شود، هزینه های کارمزد هم کاهش می یابد.

بانکداری اسلامی چگونه با ربا مقابله می کند؟

یکی از فناوری های در اختیار بانکداری اسلامی، ابزار عقود اسلامی است؛ به عبارت دیگر، بانکداری اسلامی به دنبال پیدا کردن سازوکارهایی است که در انتقال وجه سپرده گذار به متقاضی تسهیلات، عملیات ربوی انجام نشود.

این فرآیند چگونه ممکن است؟

فرض کنید یک متقاضی 10 میلیارد تومان تسهیلات از یک بانک طلب می کند تا با آن تجهیزات کارخانه ای را خریداری کند. بانک اسلامی در پاسخ به او می گوید که تجهیزات مورد نظر را خودم می خرم و بعد پولش را به صورت نسیه از شما دریافت می کنم. بانک هم پس از خرید تجهیزات و در قالب اقساط، مثلا مبلغ 12 میلیارد تومان را از متقاضی دریافت می کند.

به عبارت دیگر، بانک اسلامی نیاز متقاضی را به شکل دیگری که بوی ربوی بودن از آن به مشام نرسد، مرتفع می کند.

در کشور ما شرایط چگونه است؟

بر اساس قانون بانکداری بدون ربا، بانک ها از طرف سپرده گذار وکیل اند که منابع سپرده آنها را در چارچوب عقود اسلامی به کار گیرند و سود پرداختی به سپرده گذار هم در نظام بانکداری بدون ربا باید حاصل از معاملاتی باشد که در چارچوب عقود اسلامی صورت گرفته است.

طبعا بانک های موجود در کشور ما هم رویه های عملیاتی خود را بر فقه اسلامی منطبق می کنند، چون در کشور قانون بانکداری بدون ربا رایج است.

اگر بانک در معامله ای دچار ضرر شود، آیا این ضرر را می تواند به سپرده گذار منتقل کند؟

بانک باید متوسط سود مشاع مربوط به تمامی معاملات انجام گرفته را بین همه سپرده گذاران توزیع کند، چون هزاران سپرده گذار در بانک وجود دارند که پول همه آنها در چارچوب عقود اسلامی توسط بانک استفاده می شود. اگر بانک در یک معامله ضرر کند، سود قابل انتظار بانک کاهش پیدا می کند، نه سود پرداختی به یک نفر خاص.

از طرف دیگر بانک ها در قرارداد با سپرده گذاران اعلام می کنند که اگر در تمامی معاملات خود که به وکالت از سرمایه گذار انجام می دهند زیان کنند، بانک حداقل پرداختی به سپرده گذار را خواهد داشت. این پرداختی هم از منابع متعلق به خود بانک است، نه سود مربوط به آن معامله، بنابراین خیال سپرده گذار بایت دریافت سود از بانک راحت است.

در دنیا هم نظام بانکداری اسلامی وجود دارد؟

امروزه اکثر بانک های مهم دنیا، حتی سیتی بانک آمریکا هم پنجره بانکداری اسلامی دارند، یعنی در آن بانک ها قسمتی وجود دارد که کارش سپرده گیری و تسهیلات دهی بر اساس مقررات بانکداری اسلامی است. در این پنجره ها، رابطه سپرده گذاری و تسهیلات دهی بر مبنای عقود اسلامی صورت می گیرد و مشتریان خاص خود را هم دارد.