چالش‌های رشد اینترنتی جامعه ایران
دولت روحانی برای موضوع فیلترینگ و ساماندهی به ضعف‌های موجود در آن چه برنامه‌ای دارد؟
به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک،از دنیای اقتصاد دستور فیلترینگ اینستاگرام، بزرگ‌ترین شبکه اجتماعی عکس شاید از آن جهت مورد توجه بسیاری از کاربران ایرانی قرار گرفت که مبنای آن شکایت یک یا چند فرد عنوان شده بود. هر چند هنوز خبرهای رسمی پیرامون این دستور قضایی منتشر نشده اما از آن جهت که موضوع فیلترینگ را باردیگر به موضوع روز آی‌تی کشور تبدیل کرده قابل توجه است. موضوع فیلترینگ از زمان ورود اینترنت به ایران یکی از موضوعات مورد مناقشه بوده است.
چه از زمانی که با کشیدن حصاری امنیتی دور آن، پرداختن به این موضوع بحثی حساس و مگو به شمار می‌رفت وچه اکنون که کمیته تعیین مصادیق و دولت بر سر فیلترینگ با یکدیگر چالش دارند موضوع متولیگری بخش فیلترینگ یک بحث حساس و مهم به شمار می‌رفته است. شاید بتوان سخنان رئیس‌جمهور را در جشنواره ارتباطات و فناوری اطلاعات یکی از نقاط عطف مهم در زمینه اینترنت و محدودیت‌های اینترنتی و دیجیتالی برشمرد. برای نخستین بار فرد اول اجرایی کشور از بی‌نتیجه بودن محدودیت‌های گذشته در مورد تکنولوژی‌هایی چون ویدئو و ماهواره و درس‌آموزی از آنان سخن گفت. این سخنان مورد استقبال گروهی از مردم و کاربران اینترنت قرار گرفت که از فیلترینگ بی‌حساب و کتاب در دولت‌های قبلی ناراضی‌اند. این موضوع صرفا محدود به قشر خاصی نمی‌شود بلکه بسیاری از مخالفان دولت هم به شیوه اجرای فیلترینگ و نتایج آن انتقاد دارند. این موضوع را از لابه‌لای نوشته‌ها و وبلاگ‌ها و پست‌های بسیاری از جوانان در اینترنت و شبکه‌های اجتماعی می‌توان دریافت.
با این حال که سخنان رئیس‌جمهور هر چند موج احساسی بزرگی را در میان منتقدان به سیستم فیلترینگ کشور برانگیخت اما انتقادها و حساسیت‌هایی را هم موجب شد. هم سخنگو و هم رئیس قوه قضائیه نسبت به سخنان روحانی واکنش نشان دادند.
دولت احمدی‌نژاد و فیلترینگ
در دو دولت احمدی‌نژاد اساسا موضوع توسعه اینترنت در حاشیه قرار گرفت. مدیران ارتباطی دولت تمایل چندانی به توسعه و سرمایه‌گذاری در این زمینه نداشتند، ولی در عین حال دست بخش‌ها و نهادهای مختلف را برای ورود به موضوع فیلترینگ باز گذاشتند. در یک دوره حتی در داخل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نیز فیلترینگ سایت‌ها صورت می‌گرفت. ارائه آمارهای مختلف و فرمول‌سازی برای نشان دادن وضعیت مناسب ضریب نفوذ اینترنت و همچنین اعلام مکرر افزایش پهنای باند از جمله دستاوردهای این دوره بود. عدم توسعه اینترنت پرسرعت و بی اهمیتی مدیران دولتی به عقب ماندگی کشور در این زمینه عملا ایران را در مقابل توسعه همسایگان هم در موقعیت ضعف و عقب ماندگی قرار داد. تنها در یکسال پایانی مناقشه میان شرکت زیرساخت و شورای‌عالی مجازی در مورد VPN ملی نشان از ورود دولت به این عرصه بود. با این حال پروژه VPN ملی که اخوان دبیر شورای‌عالی مجازی آن را پیش می‌برد هم با شکست مواجه شد. پروژه‌ای که قصد داشت VPN را تنها در اختیار عده‌ای خاص قرار دهد. البته عدم توسعه اینترنت در این سال‌ها و مشخص نبودن فرآیندهای فیلترینگ عملا باعث شد که بسیاری تمامی مشکلات فنی و عدم کیفیت اینترنت ایران را به فیلترینگ نسبت دهند.
شورای عالی مجازی
شورای‌عالی مجازی از زمان تشکیل خود با موضوع فیلترینگ رو به رو بوده است. با این حال سیاست‌های مدیران سابق شورا در عمل چندان تفاوتی با مدیران وقت وزارت ارتباطات نداشت. مشخص نبودن جایگاه اجرایی این شورا در آیین‌نامه تهیه شده حتی به دولت فعلی هم کشیده شده است. گفته می‌شود رئیس‌جمهور یکی از منتقدان آیین‌نامه داخلی این شوراست که عملا اختیارات اندکی را در اختیار رئیس شورا (رئیس‌جمهور) قرار می‌دهد. شورای‌عالی مجازی از جهت فراهم آوردن تمامی اجزای حکومت که به موضوع فیلترینگ توجه دارند، جایگاه ویژه‌ای است. ساختار پژوهشی شورا این اجازه را می‌دهد که موضوع فیلترینگ نه در یک کمیته کوچک مانند کمیته تعیین مصادیق که در یک شورا و از جنبه‌های مختلف و با حضور کارشناسان مختلف مورد بحث قرار گیرد. از این جهت بود که به دستور رئیس‌جمهور موضوع فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی به عنوان مسوولیت این شورا در نظر گرفته شد. اضافه شدن دادستان کل کشور به عنوان عضو حقوقدان این شورا این فرصت را به قوه قضائیه هم می‌دهد که موضوعات و دغدغه‌های مد نظر کمیته تعیین مصادیق را هم در این شورا مطرح کند. حضور همه دستگاه‌ها در کنار هم قطعا قدرت تصمیم‌گیری و اجرایی برای یک تصمیم را بالاتر می‌برد چیزی که معمولا موضوعاتی چون فیلترینگ را مورد مناقشه می‌کند یکسو نبودن و مشخص نبودن سیاست‌های کلان در یک حوزه است.
ضعف‌های فیلترینگ
یک ارزیابی منصفانه نشان می‌دهد که سیستم فیلترینگ فعلی کارآمد نیست. استفاده تقریبا بسیاری از کاربران اینترنت از VPN نشان‌دهنده ناکارآمدی این سیستم است. یکی از مهم‌ترین دلایل رواج VPN در ایران فیلترینگ اشتباهی است. اشکالات سیستم‌های فیلترینگ در همه این سال‌ها انتقادهای بسیاری را برانگیخته است. انبوه قابل توجهی از سایت‌های علمی و تجاری و خبری یا اشتباهی فیلتر شده‌اند یا به‌دلیل داشتن تنها یک عکس یا یک محتوای نامطلوب کاملا غیرقابل دسترس می‌شدند. همین موضوع عملا به ترویج استفاده از فیلترینگ حتی در بسیاری از سازمان‌ها و نهادها منجر شد. از سوی دیگر ایران در این سال‌ها تحت تحریم‌های شدید دیجیتالی هم قرار گرفته است. کاربران ایرانی عملا به بسیاری از منابع خارجی دسترسی نداشته‌اند و به این جهت استفاده از VPN عملا کاربردهایی برای دور زدن تحریم‌ها هم داشته است. به عنوان مثال هم‌اکنون دسترسی به فروشگاه‌های نرم‌افزاری گوگل و اپل در ایران بدون VPN ممکن نیست. موضوع دیگر اینکه در مقابل فیلترینگ و ایجاد محدودیت پاسخ مناسبی به نیازهای کاربران نسبت به سایت‌ها و سرویس‌های اینترنتی که مورد فیلترینگ قرار گرفته‌اند ارائه نشده است. موضوع شبکه‌های اجتماعی فارغ از فیس‌بوک و حساسیت‌های پیرامون آن یک بحث روزجهانی است. امروزه بسیاری از سایت‌ها و سرویس‌های اینترنتی به سمت اجتماعی شدن پیش می‌روند و از این جهت تعاریف و موضوعات جدیدی را مطرح می‌کنند. از VPN و دیگر فیلترشکن‌ها افزوده شود. نکته دیگر اینکه موضوع فیلترینگ در بسیاری از کشورهایی که کار فیلترینگ را انجام می‌دهند بحثی محتوایی و نه امنیتی است. در واقع عدم تمایز بین مباحث امنیتی و فیلترینگ باعث شده که نتوان نگاه کارشناسی دقیقی به ضعف‌ها و قوت‌های فیلترینگ داشت. مجموع این عوامل باعث شده که از طرفی فیلترینگ قدرت بازدارندگی لازم را نداشته باشد و از سوی دیگر روز به روز استفاده از VPN و سایر فیلترشکن‌ها ارزان‌تر و ساده‌تر شود.
اینستاگرام و مسوولیت دولت
حالا موضوع به فیلترینگ اینستاگرام رسیده است. درحالی‌که دولت روحانی توجه زیادی به بازگشایی شبکه‌های اجتماعی مثل فیس‌بوک نشان می‌دهد، مخالفان دولت هم عزم خود را برای مقابله با این مسیر جزم کرده‌اند. به نظر نمی‌آید یک جنگ و دعوای سیاسی نتیجه مناسبی برای کاربران ایرانی داشته باشد. شبکه اینستاگرام که امروز بحث فیلترینگ آن مطرح است یکی از بزرگ‌ترین شبکه‌های اشتراک عکس جهان است و بسیاری از عکاسان ایرانی جذابیت‌ها و زیبایی‌های ایران و شهرهای آن را از طریق این شبکه به جهانیان نشان داده‌اند و می‌دهند. امروزه بسیاری از مقام‌های رده‌بالای نظام ایران حساب کاربری اینستاگرام دارند و از این جهت مجموع کاربردهای مثبت اینستاگرام ده‌ها برابر مطالب ناچیز منفی آن است. طبیعی است از هر ابزاری می‌توان استفاده‌های نامطلوب هم کرد و در اینستاگرام هم می‌توان محتوای نامطلوبی را یافت اما آیا به فرض وجود بخشی نامطلوب باید دسترسی به کل آن سرویس مسدود شود؟
به نظر می‌رسد دولت روحانی باید تلاش بیشتری برای نشان دادن اینکه توسعه اینترنت و شبکه‌ها و سرویس‌های موجود در آن به نفع همه جامعه است، انجام دهد.