دانشگاه‌های جهان چگونه رتبه‌بندی می‌شوند؟ / جدول

به گزارش خبرانلاین دانشگاه تهران در صدر رتبه‌بندی دانشگاه‌های ایران قرار گرفت». «دانشگاه تهران در جمع 500 دانشگاه برتر دنیا». «دانشگاه شریف برترین دانشگاه صنعتی ایران است». همه ما تا کنون نقل قول‌های بسیاری از این دست را شنیده‌ایم. اما چرا این نقل قول‌ها تا این حد با یکدیگر اختلاف و در برخی از موارد تناقض دارند؟ اساسا رتبه‌بندی دانشگاه‌های دنیا بر چه اساسی انجام می‌شود و چرا دانشگاه‌های ایران در این رتبه‌بندی‌ها جایگاه چندان مناسبی را، حتی در مقایسه با دانشگاه‌های سایر کشورهای آسیایی به دست نمی‌آورند؟ چه دلیلی دارد که دانشگاه صنعتی شریف که از نظر بسیاری بهترین دانشگاه ایران است و سالانه تعداد زیادی از دانشجویان آن برای ادامه تحصیلات راهی دانشگاه‌های اروپا و آمریکا می‌شوند، در این رتبه‌بندی‌ها عموما پایین‌تر از دانشگاه تهران قرار می‌گیرد؟ در این مقاله قصد داریم تا نگاهی به آخرین رتبه‌بندی دانشگاه‌های دنیا و نحوه انجام آنها بیاندازیم.

اصول رتبه‌بندی
رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان بر اساس شاخص‌های مختلفی انجام می‌گیرد. از جمله این شاخص‌ها می‌توان به آمارهای تجربی، کیفیت اساتید، بورس‌های اعطایی، تعداد دانشجویان، امکانات آزمایشی و تحقیقاتی و موارد دیگر اشاره کرد. در برخی از رتبه‌بندی‌ها نیز شاخص‌های آکادمیک تاثیر چندانی ندارد، و رتبه‌بندی بر اساس شاخص‌هایی مانند نحوه پذیرش و ورود دانشجویان به دانشگاه صورت می‌گیرد.
اغلب رتبه‌بندی‌هایی که توسط موسسات معتبر انجام می‌شود مجموعه دانشگاه‌ها را مد نظر قرار می‌دهند، با این حال رتبه‌بندی‌های دیگری هم وجود دارد که برای برنامه‌های آموزشی، دانشکده‌ها و حتی مدارس صورت می‌گیرد. برخی از رتبه‌بندی‌ها نیز وجود دارد که بر اساس جهت‌دهی برخی مجلات، روزنامه‌ها و گاهی اوقات توسط دانشگاهیان و فرهنگیان انجام می‌شود. همچنین رتبه‌بندی ممکن است از کشوری به کشور دیگر متفاوت باشد. به عنوان مثال رتبه‌بندی دانشگاه‌ها در ایالات متحده به طرز معناداری تحت تاثیر سیستم پذیرش دانشجو است، ولی در انگلستان تعدد نشریات و مقالات است که رتبه دانشگاه‌ها را تعیین می‌کند.

شاخص‌‌های رتبه‌بندی
نخستین چالشی که بر سر راه هر رتبه‌بندی قرار دارد، تهیه یک فهرست اولیه از موسساتی است که باید مورد بررسی قرار گیرند. پس از تعیین دانشگاه‌ها و موسسات آموزشی و تحقیقاتی، نوبت به تعیین شاخص‌هایی می‌رسد که رتبه‌بندی بر مبنای آنها انجام می‌شود. موسسات مختلف از شاخص‌های متفاوتی برای رتبه‌بندی استفاده می‌کنند. این شاخص‌ها بسیار متنوع هستند و طیف وسیعی از کیفیت آموزش، تا تعداد صفحات وب سایت دانشگاه و مساحت آن را در بر می‌گیرد. همچنین ممکن است شاخص واحدی که در رتبه‌بندی‌های مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، در هر رتبه‌بندی تاثیر متفاوتی داشته باشد. این امر از آنجا ناشی می‌شود که تعداد شاخص‌های انتخابی و میزان تاثیر هر یک در رتبه‌بندی مختلف، متفاوت است.
مهم‌ترین شاخصی که در بسیاری از رتبه‌بندی‌ها به آن استناد می‌شود، کیفیت آموزش است. پارامترهای تاثیرگذار بر این شاخص در رتبه‌بندی‌های مختلف متفاوت هستند، اما عموما تعداد فارغ‌التحصیلان دانشگاه و تعداد جوایز بین‌المللی کسب شده توسط دانشگاه به ویژه جایزه نوبل در این دسته قرار می‌گیرند. البته همانطور که ذکر شد، تاثیر یک شاخص واحد ممکن است در رتبه‌بندی‌های مختلف متفاوت باشد. به عنوان مثال تاثیر این شاخص در رتبه‌بندی تایمز 30 درصد و در رتبه‌بندی شانگهای 10 درصد است. در خصوص رتبه‌بندی‌های مختلف همچون رتبه‌بندی تایمز و رتبه‌بندی شانگهای که به آنها اشاره شد، در ادامه به تفصیل صحبت خواهیم کرد.
شاخص مهم دیگر در رتبه‌بندی، وجهه بین‌المللی دانشگاه است. البته رتبه‌بندی‌های مختلف از معیارهای کاملا متفاوتی برای این شاخص استفاده می‌کنند. به عنوان مثال تاثیرگذارترین پارامتر این شاخص در رتبه‌بندی QS نظرات افراد برجسته دانشگاهی، در رتبه‌بندی شانگهای کیفیت اعضای هیات علمی و اساتید، و در رتبه‌بندی فاکتور جی تعداد پیوندهای وب سایت دانشگاه در میان وب سایت دانشگاه‌های دیگر است. با توجه به اینکه در دنیای رو به جهانی شدن امروز، موفق‌ترین دانشگاه‌ها آنهایی هستند که بتوانند بهترین دانشجویان و اساتید را از سراسر دنیا جذب کنند، تعداد اساتید و دانشجویان بین‌المللی دانشگاه، کنفرانس‌های بین‌المللی و همکاری‌های بین‌المللی دانشگاه نیز از پارامترهای تاثیرگذار در این شاخص هستند.
فعالیت‌های پژوهشی و تحقیقاتی نیز از جمله شاخص‌های تاثیرگذار در رتبه دانشگاه هستند که به نوعی بیانگر خروجی علمی دانشگاه هستند. از پارامترهای موثر بر این شاخص می‌توان به حجم پژوهش‌های انجام شده، درآمدهای پژوهشی و اعتبار تحقیقات اشاره کرد. برای ارزیابی اعتبار تحقیقات از معیارهای مختلفی مانند تعداد مقالات چاپ شده در مجلات معتبر علمی، تعداد مقالات ISI، تعداد ارجاعات مقالات و نسبت ارجاعات به اعضای هیئت علمی استفاده می‌شود.
از شاخص‌های دیگری که در رتبه‌بندی‌های مختلف از آنها استفاده می‌شود می‌توان به نسبت استاد به دانشجو، اعضای هیات علمی برنده جایزه نوبل، اساتید و فارغ‌التحصیلان دارای مقالات پر استناد، امکانات آزمایشگاهی، سرانه کتاب و مجلات، بازدهی دانشگاه نسبت به اندازه آن، ابداعات و نوآوری‌های صنعتی، تعداد مراکز رشد دانشگاه و کیفیت وب سایت دانشگاه اشاره کرد.

رتبه‌بندی‌های مختلف دانشگاه‌های دنیا
علاوه بر رتبه‌بندی‌های کلی که توسط موسسات مختلف ارائه می‌شود، رتبه‌بندی دانشگاه‌ها معمولا بر اساس رشته‌های مختلف دانشگاهی شامل گروه‌های فنی و مهندسی، پزشکی و علوم زیستی، علوم طبیعی، علوم اجتماعی و هنر نیز انجام می‌شود. همچنین رتبه‌بندی‌های انجام شده به تفکیک مناطق جغرافیایی، کشورهای مختلف و برخی دسته‌بندی‌های دیگر در دسترس هستند. در میان رتبه‌بندی‌های مختلفی که از سوی موسسات متعدد اعلام می‌شود، سه رتبه‌بندی هستند که از ارزش و اعتبار بیشتری در مقایسه با سایرین برخوردارند و عبارتند از: رتبه‌بندی موسسه تایمز (Times Higher Education World University Rankings)، رتبه‌بندی دانشگاه شانگهای (Academic Ranking of World Universities) و رتبه‌بندی کیو-اس (QS World University Rankings).
در ادامه به بررسی معروف‌ترین رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌های جهان می‌پردازیم.

رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان (رتبه‌بندی دانشگاه شانگهای)
یکی از رتبه‌بندی‌های آموزشی معتبر و مهم دانشگاه‌های جهان، رتبه‌بندی است که توسط دانشگاه جیائوتانگ شانگهای (SJTU) انجام می‌شود. این رتبه‌بندی که تحت عنوان رتبه‌بندی علمی دانشگاه‌های جهان (ARWU) شناخته می‌شود، قدیمی‌ترین رتبه‌بندی دانشگاه‌های جهان است که نخستین بار در سال 2003/1382 و در قالب یک پروژه بزرگ ملی در کشور چین انجام شد. این رتبه‌بندی که در اصل برای اندازه‌گیری فاصله دانشگاه‌های چینی و دانشگاه‌های روز دنیا صورت گرفت، تلاش می‌کند تا دانشگاه‌های دنیا را به صورت کاملا مسقل رده‌بندی کند. شاخص‌های موثر در این رتبه‌بندی بیشتر در حوزه علوم طبیعی قرار دارند و شامل تعداد مقالات منتشر شده در مجلات نیچر و ساینس (که هر دو در حوزه علوم طبیعی فعالیت می‌کنند)، تعداد برندگان جایزه نوبل (که بیشتر به علوم فیزیک تعلق می‌گیرد) و جایزه فیلدز (که در حوزه ریاضیات اعطا می‌شود) است. در حال حاضر، انجام این رتبه‌بندی بر عهده موسسه Shanghai Ranking Consultancy قرار دارد، و از حیث اعتبار همین بس که توسط نشریاتی مانند اکونومیست مورد استناد قرار می‌گیرد.

رتبه‌بندی نشریه آموزش عالی تایمز
نشریه آموزش عالی تایمز لندن واقع در انگلستان، از سال 2004/1383 تا 2009/1388 و با همکاری موسسه کواکارلی سایموندز (Quacquarelli Symonds)، هر ساله لیستی از 200 دانشگاه برتر دنیا را با عنوان THE World University Ranking منتشر می‌کرد. یکی از ایراداتی که به رتبه‌بندی این موسسه گرفته می‌شد این بود که بر خلاف رتبه‌بندی دانشگاه شانگهای که به مباحث آکادمیک اهمیت بیشتری می‌دهد، رتبه‌بندی موسسه تایمز بیشتر به شهرت دانشگاه اهمیت می‌داد. به همین دلیل این موسسه از سال 2009/1388 با خاتمه دادن به همکاری خود با موسسه QS، رتبه‌بندی جدید خود را طی همکاری با پایگاه اطلاعاتی تامسون رویترز ارائه کرده است. در رتبه‌بندی جدید این موسسه 13 شاخص در نظر گرفته شده است که در پنج دسته آموزش، تحقیقات، انتقال دانش (میزان ارجاع به مقالات)، درآمد صنعتی، و وجهه بین‌المللی دسته بندی شده‌اند.

رتبه‌بندی QS
همان‌طور که اشاره شد، موسسه کواکارلی سایموندز تا سال 2009/1388، رتبه‌بندی خود را با همکاری نشریه آموزش عالی تایمز انگلستان منتشر می‌کرد؛ اما از آن سال به بعد و با جدا شدن موسسه تایمز، به تنهایی اقدام به انتشار رتبه‌بندی خود می‌کند. رتبه‌بندی این موسسه با عنوان «بهترین دانشگاه‌های جهان» توسط US News & World Report و در آمریکا منتشر می‌شود.
این موسسه هم اکنون اطلاعات مربوط به 33744 پژوهشگر و استاد دانشگاه‌های مختلف سراسر جهان را برای ارائه رتبه‌بندی خود دنبال می‌کند. از جمله شاخص‌های این رتبه‌بندی می‌توان به میزان استناد به مقالات، نسبت استاد به دانشجو، و تعداد استادان و دانشجویان بین‌المللی دانشگاه‌ها اشاره کرد.
علاوه بر رتبه‌بندی دانشگاه‌های دنیا، این موسسه با همکاری روزنامه Chosun Ilbo کره جنوبی، هر ساله فهرستی از 200 دانشگاه برتر آسیا را نیز ارائه می‌کند که گاه با فهرست جهانی آن اندکی تفاوت دارد. رتبه‌بندی این موسسه یکی از معتبرترین رتبه‌بندی‌های دانشگاه‌های دنیا محسوب می‌شود.

رتبه‌بندی وبومتریک
رتبه‌بندی وبومتریک دانشگاه‌های دنیا توسط آزمایشگاه سایبرمتریک (CINDOC)، متعلق به انجمن ملی تحقیقات اسپانیا تهیه می‌شود. رتبه‌بندی وبومتریک متشکل از یک پایگاه داده شامل 15هزار دانشگاه و بیش از 5هزار مرکز تحقیقاتی است که بیش از 12هزار دانشگاه دنیا را بر اساس حضور آنها در دنیای مجازی رتبه‌بندی می‌کند.
این رتبه‌بندی اولین بار در سال 2004/1383 انجام شد و بر اساس معیاری مرکب از چندین شاخص‌ تهیه می‌شود. این شاخص‌ها شامل حجم اطلاعات موجود بر روی وب، قابلیت دسترسی به اطلاعات وب سایت، نسبت اطلاعات منتشر شده در وب به میزان لینک‌های برگشتی خارجی آن، تعداد مقالات منتشر شده و میزان ارجاعات آنها است. در یک کلام، این رتبه‌بندی «میزان اثرگذاری دانشگاه در جهان وب و تعهد آن به دنیای مجازی» را نشان می‌دهد. شاخص‌های وبومتریک به این دلیل به وجود آمده‌اند که میزان توجه موسسات را به نشر اینترنتی نشان دهد. بنابراین دانشگاه‌های با کیفیت آموزشی بالا ممکن است به دلیل عدم تمایل به سیاست‌های انتشار اینترنتی، در این نوع رتبه‌بندی رتبه مورد انتظار خود را بدست نیاورند.
این رتبه‌بندی همبستگی مناسبی با سایر رتبه‌بندی‌های از خود نشان می‌دهد. با این وجود، اگرچه دانشگاه‌های آمریکای شمالی معمولا جزو 200 دانشگاه برتر این فهرست هستند؛ اما موسسات پزشکی متوسط و کوچک، و دانشگاه‌های ژاپنی، ایتالیایی، فرانسوی و آلمانی کمتر در میان دانشگاه‌های برتر دیده می‌شوند. یک دلیل احتمالی می‌تواند سهم بالای محتوای غیرانگلیسی زبان در سایت آنها، و یا انتشار نتایج تحقیقاتی این موسسات از طریق هیات‌های مستقل باشد.

رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر اساس عملکرد (URAP)
اگر یادتان باشد، در آذرماه گذشته، خبرهایی مبنی بر بهبود چشم‌گیر رتبه دانشگاه‌های کشورمان منتشر شد. این آمار مربوط به رتبه‌بندی دانشگاه‌ها بر اساس عملکرد آکادمیک (University Ranking by Academic Performance) بود، رتبه‌بندی نسبتا جدیدی که توسط موسسه انفورماتیک «دانشگاه فنی و مهندسی خاورمیانه» ترکیه ارائه می‌شود و از سال 2010/1389 تاکنون به رتبه‌بندی 2000 دانشگاه جهان بر اساس شش شاخص عملکرد تحقیقات آکادمیک می‌پردازد. این شاخص‌ها عبارتند از: بهره‌وری فعلی (میزان مقالات منتشر شده)، بهره‌وری بلندمدت (بر اساس نتایج سایت Google Scholar)، ضریب تحقیق (میزان استناد به مقالات بر اساس داده‌های ISI)، ضریب تجمعی مربوط به IF مجلات مختلف، کیفیت (شاخص H) و در نهایت همکاری‌های بین‌المللی.
با توجه به شاخص‌های این رتبه‌بندی، به نظر می‌رسد دلیل اینکه دانشگاه‌های ایرانی در آن توانسته‌اند جایگاه‌های بالایی به دست آوردند، توجه زیاد (و شاید بیش از حد) این رتبه‌بندی به تعداد مقالات منتشر شده دانشگاهی باشد. همچنین این رتبه‌بندی همخوانی چندانی با سایر رتبه‌بندی‌های معتبر بین‌المللی ندارد.
در جدول زیر می‌توانید وضعیت 10 دانشگاه برتر جهان را بر اساس رتبه‌بندی‌های مختلف ملاحظه کنید.