چالشهای توسعه بانکداری اسلامی

از روزی که متفکرین اسلامی به فکر بهره مندی از پتانسیل های بانکداری با حذف مفهوم بهره (که در اسلام حرام شناخته شده است ) افتاده اند ، این شیوه بانکداری فراز و نشیب های بسیاری را پشت سر گذاشته است . اما امروزه پتانسیل ها ، رشد بازار و استقبال مشتریان مسلمان از بانکداری اسلامی ، نظام بانکداری متعارف ، اقتصاد جهانی را متوجه این قدرت نوظهور کرده است . برخی از کارشناسان و  اقتصاد دانان اعلام کردند که انتظار می رود حجم سرمایه بانکداری اسلامی تا سال 2020 به دلیل روی آوردن کشورهای غربی به سرمایه گذاری های اسلامی به 4 تریلیون دلار برسد. این در حالی است که امروزه بیش از 400 بانک و موسسه که سرمایه های آن ها حدود 1.9 تریلیون دلار است ، در این بخش فعالیت می کنند .

آمارها همچنین نشان می دهند بانکداری اسلامی هم اینک در بیش از 86 کشور جهان رواج دارد و بسیاری از بانکهای غربی نیز برای عقب نماندن از رشد بانکداری اسلامی که سالیانه معادل 10 تا 15 درصد است بخش ویژه ای در زمینه بانکداری اسلامی ایجاد کرده اند .

اما بهر طریق چالشهای نظام بانکداری اسلامی را می توان حول 2 محور اصلی ، خلاصه کرد . اول مسائل داخلی این نظام و دیگری ارتباط و تعامل آن با دیگر نهادهای مالی به خصوص بخش بانکداری متعارف .

بانکداری اسلامی و تطبیق با شرع

به طور کلی نظام بانکداری اسلامی با مسئله تطبیق خدمات با شرع روبروست . از آنجا که در دین اسلام مذاهب مختلفی وجود لذا تعریف ها و تفسیرهای متفاوتی ارایه شده است که این امر باعث می شود سیستم های بانکداری اسلامی همخوانی و تعامل لازم را نداشته باشند که بر همین مبنا ، توسعه فراگیر آن را با دشواری همراه نموده است . این در حالی است که تنوع تفسیر ها وضع قوانین و مقررات و متعاقب آن نظارتها را نیز محدود می سازد .

مدیریت نقدینگی ، اولویت اول بانکداری اسلامی

مدیریت نقدینگی و ریسک مهمترین موضوعات نظامهای بانکی هستند ، لذا نظام بانکداری جهانی برای مدیریت بهتر آن به مشارکت و ایجاد بازارهای ثانویه روی آورده اند که مبتنی بر بهره بوده که در اسلام این امر مردود است . لذا نظام بانکداری اسلامی همواره نیازمند ایجاد یک بازار بین المللی اسلامی بوده است . اگرچه این بازار در سال 2001 ایجاد شده است اما هنوز با توسعه آن فاصله زیادی وجود دارد .

در محدودیت این ظرفیت بانکداری اسلامی برای مدیریت نقدینگی بهتر خود دست به نوآوری در ابزارها زده و تلاش کرده است با مهندسی مالی و خلق ابزارهای جدید بر این چالش فائق آید . جانشین شدن اوراق صکوک به جای اوراق قرضه یکی از اقدامات اساسی در این خصوص است .

ریسک های پیچیده و متنوع بانکداری اسلامی

همانگونه که اشاره شد ، مدیریت ریسک در کنار مدیریت صحیح نقدینگی ، مهمترین عوامل مدیریت موثر و کارآمد یک بانک به شمار می روند . باید توجه کرد که ریسک در بانکداری اسلامی بیشتر مربوط به ریسک سرمایه گذاری در پروژه ها و عدم انطباق با شریعت است در حالی که این امر در بانکداری متعارف مبتنی بر بهره ، به تغییر نرخ بهره است . لذا پیچیدگی و دشواری سنجش و مدیریت ریسک در بانکداری اسلامی به مراتب بیشتر است .

تقارن اطلاعاتی چالش عقود مشارکتی

اساس بانکداری اسلامی بر اساس عقود مشارکتی بنا شده اما در عمل اجرای آن با دشواریهایی همراه است . از مهمترین آن می توان به عدم تقارن اطلاعاتی اشاره کرد که برای از میان بردن آن لازم است تا اطلاعات پروژه ها به دقت ارایه شوند در غیر این صورت بانک باید هزینه های بسیاری را برای بدست آوردن اطلاعات صرف کند . لذا با وجود این عدم تقارن اطلاعات مشتریان و بانک ، نقدینگی و ریسک همواره غیر قابل سنجش بوده به طریق اولی غیر قابل مدیریت خواهد بود .

اصول حسابداری – مالی اسلامی

نظام بانکداری متعارف به دلیل وجود فلسفه ، ماهیت و عملکرد مشابه از قوانین و اصول خاص حسابداری و مالی تبعیت می کنند اما نظام بانکداری اسلامی به دلیل تفاوتهای ذاتی خود نیازمند تعریف اصول خاص خود است که این امر نه تنها خود چالشی پیش روی بانکداری اسلامی است از سوی دیگر مقایسه این دو نظام را در عمل با دشواریهایی  همراه می سازد . لذا نوآوری در این اصول می تواند موضوع ارتباط با نظام های مالی جهانی را تا حدودی مرتفع سازد .

حاکمیت شرکتی ، ضرورت دست یابی به جایگاه یک نظام معتبر جهانی 

یکی دیگر از مصادیق تفاوت بانکداری اسلامی با بانکداری متعارف موضوع حاکمیت شرکتی است. از آنجا که در بانکداری اسلامی ، سپرده گذاران در سود و زیان شریک هستند اما در عمل نظارت و کنترلی بر بانک ندارند ، این امر کارایی و شفافیت بانکهای اسلامی را دچار خدشه می کند ، لذا پرداختن به موضوع پر اهمیت حاکمیت شرکتی یکی از اولویتهای بانکداری اسلامی به شمار می رود . 

بانکداری اسلامی و تطبیق با چارچوبهای جهانی

در خصوص تطبیق با بانکداری بین الملل نیز بانکداری اسلامی با چالشهایی روبروست . به عنوان مثال تطبیق الزامات ، پیش فرض ها و شرایط دستور العمل بال( Basel )با توجه اینکه حوزه عملکرد و ریسک بانکداری اسلامی متفاوت است ، دشوار است . این در حالی است که بر اساس استانداردهای این کمیته ، بانکداری اسلامی به دلیل نوع مدیریت نقدینگی و مخاطرات سرمایه گذاریها با ریسک بالاتری نسبت به بانکداری متعارف برخوردار است.

بازارهای مالی اسلامی ، مکمل عملکرد صحیح آن

  یکی دیگر از چالشهای بانکداری اسلامی فقدان بازار سرمایه و ابزارهای مالی مکمل لازم در کنار آن است که باید ابزارهای لازم در این خصوص خلق و توسعه یابند تا از این طریق با مدیریت منابع بانکهای اسلامی ، امکان مدیریت نقدینگی موثرتر برای آنها نیز فراهم آید .  

بازارهای جهانی در انتظار شکوفایی بیشتر بانکداری اسلامی

بانکداری اسلامی بازار بالقوه ای معادل یک پنجم جمعیت جهان را دارا است و این بازار به مشتریان مسلمان محدود نیست و شواهد بسیاری از استقبال غیر مسلمانان از خدمات و محصولات بانکداری اسلامی دیده می شود. با این حال این بازار مورد توجه رقبای قوی با شهرت ، شبکه ، تجربه و منابع بسیاری هستند که به این بازار پر منفعت و رو به رشد نظر دوخته اند .

در پایان ذکر این نکته حیاتی است که بانکداری اسلامی همواره چالش توسعه محصولات و خدمات و ابزارهای جدید و فناوریهای نوین روبروست . چه اینکه بانکداری اسلامی برای رقابت در عرصه بین الملل باید برندها و بانکهای بزرگ و قوی ایجاد کند تا بتواند با بازیگران جهانی به رقابت بپردازد .

*کارشناس بانکی

Ehsanbagheri2@gmail.com

منابع در دفتر هفته نامه موجود است