انحصار بازار ابزار پذیرش موبایلی توسط برخی از بانک ها

سهم بازار بانک های پذیرنده از تعداد و مبلغ تراکنش ها
آمار شبکه پرداخت الکترونیک کارتی (شاپرک) در مهر ماه حاکی از آن است که بانک های ملت با 20.67 درصد، بانک ملی ایران با 13.97 درصد، بانک صادرات ایران با 7.66 درصد، بانک سپه با 7.22 درصد و بانک پارسیان با 6.64 درصد به ترتیب بیشترین تعداد تراکنش های انجام شده در شبکه پرداخت را به خود اختصاص داده اند. 
همچنین بررسی مبلغ ریالی تراکنش های مهر ماه در شبکه شاپرک نشان داد که بانک ملت (با 21.45 درصد)، بانک ملی ایران (با 12.22 درصد) و بانک صادرات ایران (با 11.59) بیشترین مبالغ تراکنش های این ماه را دارا می باشند. 

شاخص هرفیندال-هیرشمن برای تعیین سهم بازاری بانک های پذیرنده
شاخص هرفیندال-هیرشمن (Herfindahl–Hirshman Index) در شبکه پرداخت الکترونیک کشور، از شاخص های مهم و کاربردی برای بیان سهم بازاری هر یک از بانک ها در صنعت پرداخت است. در فرمول این شاخص، از مجموع مربع سهم در بازار صنایع مختلف، اندازه های تولید، فروش، نیروی کار و مانند آن برای همه بنگاه ها در صنعت یا بازار استفاده می شود. 
در واقع این شاخص به هر بانک به اندازه سهم آن در بازار وزن می دهد.
برای تعیین سهم بازاری بانک ها، از اطلاعات همه بانک ها برای اندازه گیری میزان تمرکز و قدرت رقابتی در صنعت پرداخت استفاده می شود. به طوری که، هر چه میزان شاخص تمرکز کمتر باشد، بازار رقابتی تر است. در مقابل، هر چه میزان شاخص تمرکز بیشتر باشد، نشان دهنده وجود رقابت کمتر در صنعت و انحصاری بودن بازار پرداخت می باشد.
با توجه به مقادیر شاخص هرفیندال-هیرشمن در زیر می توان در خصوص تمرکز بازار قضاوت نمود. 
1- اگر اندازه شاخص کمتر از 1000 باشد، بازار رقابتی است؛
2- اگر اندازه شاخص بین 1000 تا 1800 باشد، بازار تمرکز ملایمی دارد؛
3- اگر اندازه شاخص بیشتر از 1800 باشد، در این صورت تمرکز بالایی در بازار وجود دارد.

 
تمرکز بالای بانک های پذیرنده در بازار ابزار پذیرش موبایلی
شاخص هرفیندال-هیرشمن در بازار ابزار پذیرش موبایلی در مهر ماه برابر با 2130 (بالاتر از 1800) می باشد که در مقایسه با شهریور ماه (با رقم 2133) کاهش 0.16 درصدی داشته است.
به عبارت دیگر، در بازار ابزار پذیرش موبایلی تعداد بسیار کمی از بانک ها سهم قابل توجهی از پذیرش تراکنش های بازار را در اختیار دارند و بازار ابزار پذیرش موبایلی بانک ها انحصاری می باشد. 
به این ترتیب، بانک ملت (با سهم 30 درصد)، بانک آینده (با سهم 25 درصد)، بانک اقتصاد نوین (با سهم 17 درصد)، بانک پارسیان (با سهم 14 درصد)، بانک ملی ایران (با سهم 9 درصد) و بانک صادرات ایران (با سهم 4 درصد) در بازار ابزارهای پذیرش موبایلی سهم بالایی را از تراکنش های این ابزارها را در انحصار خود دارند.

تمرکز ملایم بانک های پذیرنده در بازار ابزار پذیرش اینترنتی
در بازار ابزار پذیرش اینترنتی رقم 1332 (بین 1000 تا 1800) گزارش شده است که نشان دهنده وجود تمرکز ملایم در بازار این ابزارها می باشد. این رقم نسبت به شهریور ماه (با رقم 1264) افزایش 5.38 درصدی نشان می دهد، بنابراین بانک ها در بازار ابزار پذیرش اینترنتی روند رقابتی پیش گرفته اند. 
به معنای دیگر، بانک های پذیرنده در بازار ابزار پذیرش اینترنتی رقابت بیشتری نسبت به ابزار پذیرش موبایلی داشته اند. از این رو، می توان چنین نتیجه گرفت که پشتیبانی از تراکنش های انجام شده در ابزار پذیرش اینترنتی در بین تمامی بانک ها توزیع شده و بانک خاصی در این بازار سکّان دار نمی باشد.

رقابت بالای بانک های پذیرنده در بازار ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی
شاخص هرفیندال-هیرشمن در بازار ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی 915 (کمتر از 1000) است و این رقم مبین وجود رقابت بالای بانک ها در بازار این ابزار پذیرش می باشد. هر چند که این رقابت نسبت به شهریور ماه با شاخص 934 کاهش 2.02 درصدی داشته است. 

راهنمای مطالعه جدول:
در ستون اول جدول، درصد سهم از تعداد تراکنش های بازار هر ابزار پذیرش (Si) و در ستون بعدی، مجذور هر سهم (Si²) محاسبه گردیده است. مجموع مجذور سهم تمام بانک ها، شاخص هرفیندال-هیرشمن را به دست داده که در ردیف آخر جدول مشخص شده است.

جمع بندی
با مطالعه مقاله حاضر مشخص شد که بانک ملت با سهم 20.67 درصدی از تعداد تراکنش ها و سهم 21.45 درصدی از مبلغ تراکنش ها، بالاترین سهم از پذیرش تراکنش های بازار مهر ماه را به خود اختصاص داده و در جایگاه نخست در بین تمامی بانک های پذیرنده قرار دارد. محاسبه شاخص هرفیندال-هیرشمن به ازای ابزارهای پذیرش نشان داد که در بازار ابزار پذیرش موبایلی تمرکز و انحصار بالایی وجود دارد به طوری که بانک های ملت، آینده، اقتصاد نوین، پارسیان، ملی ایران و صادرات بیشترین سهم تراکنش های این بازار را در اختیار دارند. این شاخص برای بازار ابزار پذیرش اینترنتی تمرکزی ملایم و برای بازار ابزار پذیرش کارتخوان فروشگاهی رقابت بالایی را نشان می دهد. 

نویسنده: سعیده فتحی مغانلو