شفاف سازی و بازتعریف نقش سامانه های تسویه و پرداخت ملی

به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، سامانه های پرداخت بستری لازم برای پرداخت های الکترونیکی بین بانکی و زیرساخت لازم برای توسعه خدمات الکترونیکی بانکی برای عرضه اقتصادی-اجتماعی کشور است که منجر به توسعه و اشاعه مبادلات الکترونیکی می گردد.در این مقاله ضمن تشریح وضعیت عملکرد نظام های پرداخت و تسویه الکترونیک فعال در نظام بانکی کشور و معرفی تحولات پیش رو، سعی شده است که تصویر شفافی از وضعیت موجود در این حوزه ارائه گردد.

بر اساس لزوم گردش نقدینگی در اقتصاد و سرعت گردش پول که محرک بخش های عرضه و تولید است، یکی از مهمترین خدمات بانکی و مورد تقاضای صاحبان حساب امکان انتقال سریع، مطمئن، با حجم بالا، به چندین حساب یا به سایر بانک هاست. در حال حاضر، بستر اینترنت و مخابرات به کمک بانک ها آمده و کلیه نیازهای مشتریان را در قالب خدمات الکترونیک پوشش داده است. یک سامانه پرداخت ملی مجموعه ای از سیستم ها و روش هایی است که امکان انجام عملیات بانکی پایاپای و تسویه پرداخت های بین بانکی را در سراسر کشور فراهم می آورد و انجام معاملات تجاری و بانکی را برای مشتریان بانک ها تسهیل می نماید. این نوع سامانه خصوصا هنگامی که مبادلات پولی بین دو یا چند موسسه مالی در جریان باشد، اهمیت حیاتی می یابد؛ لذا توسعه تجارت و مراودات بازرگانی در گروی نقش آفرینی کارا و موثر زیرساخت های پرداخت و تسویه است. با توجه به اینکه در مبادلات تجاری و اقتصادی امروز، تبادلات مالی به یک موسسه نیست، به ناچار در تمامی این مبادلات، نیاز به تعامل با سامانه های پرداخت وجود داشته و کارایی این سامانه ها عاملی مهم، حیاتی و اثرگذرا در موفقیت مبادله تجاری است. افزایش کارایی و اثربخشی سامانه های پرداخت، زمینه را برای توسعه و افزایش سرعت مبادلات تجاری فراهم می کند که در بازخورد، منجر به افزایش تقاضا برای کارایی و اثربخشی مضاعف سامانه های پرداخت می شود.

سامانه های تسویه و پرداخت ملی کشور ایران عبارتند از:

سامانه شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی (شتاب)

شبکه تبادل اطلاعات بین بانکی از سال1381 با هدف یکپارچه نمودن و ارتباط سامانه های کارت تمامی بانک

های کشور آغاز به کار کرد. در حال حاضر مرکز شتاب به عنوان سوئیچ ملی کارت بانک در کشور ایفای نقش می نماید. عملیات تحت پوشش شتاب دامنه وسیعی از تبادلات، از قبیل برداشت وجه نقد، خرید الکترونیکی، انتقال وجه، پرداخت قبوض و ماندهگیری را از طریق خودپرداز، پایانه فروش، پایانه شعب،اینترنت، تلفن همراه و کیوسک را در بر میگیرد. عضویت در مرکز مزبور تابع مقررات حاکم بر مرکز شتاب است. در نتیجه با سرمایه گذاری بهینه در شبکه های پایانه فروش و خودپرداز در سطح کشور، بانک ها قادر به استفاده از سرمایه گذاری های انجام شده یکدیگر هستند و مرکز شتاب کنترل های مورد نیاز را به عمل میآورد و پایاپای لازم بین بانک ها را انجام میدهد.

از سال1392 بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران در راستای ارائه خدمات مطلوبتر بانکداری الکترونیک، اقدام

به فعالسازی خدمت انتقال وجه سه جانبه در شبکه شتاب نمود. همچنین با ارتقاء شتاب و به منظور استفاده از

زیرساخت شتاب برای توسعه کشور، سامانه ارزش افزوده شتاب راهاندازی شد که در قالب آن طرح سبد کالایی،

طرح حمایت غذایی و طرح باشگاه مشتریان شتاب اجرا گردید. هر بانک یا مؤسسه اعتباری که مجوز فعالیت خود را از بانک مرکزی دریافت کرده باشد، میتواند با تأیید بانک مرکزی و از طریق عقد توافقنامه مربوطه، به عضویت شتاب درآید. تمامی اعضاء به منظور استفاده از خدمات شتاب، باید نسبت به افتتاح حساب جاری ویژه تسویه مرکز شتاب نزد نگهدارنده حسابها (اداره معاملات ریالی بانک مرکزی) اقدام کنند که حق برداشت از این حساب در اختیار مرکز شتاب است. همچنین اعضاء باید تجهیزات فنی (سوئیچ) تبادل اطلاعات مرتبط به کارت های پرداخت عهده خود و نیز خط ارتباط از سوئیچ خود تا سوئیچ شتاب را بر اساس استانداردهای اعلام شده راه اندازی کنند.

سامانه شبکه الکترونیکی پرداخت کارت (شاپرک)

پس از تصویب تأسیس شرکت شاپرک توسط شورای پول و اعتبار در اسفندماه1389 ، این شرکت در قالب

شخصیت حقوقی مستقل، توسط شرکت ملی انفورماتیک تشکیل و مقرر شد عمده سهام آن بر اساس شاخص های عملکردی معین به بانکهای مجاز واگذار شود. شاپرک با الگوبرداری از عملکرد شبکه های پرداخت در سطح

بین المللی طراحی و با همکاری شرکت های ارائه دهنده خدمات پرداخت در اردیبهشت ماه1391 وارد فاز اجرایی شد . شبکه الکترونیکی پرداخت کارت تمامی ارائه دهندگان خدمات پرداخت و پایانه های فروش آنها را در نظامی یکپارچه گرد هم آورده و با مدیریت و نظارت متمرکز، کارایی و اثربخشی و امنیت شبکه پرداخت کارت را ارتقا می بخشد. شاپرک تمهیدات لازم را برای اتصال مستقیم ارائه دهندگان خدمات پرداخت به زیرساخت های ملی پرداخت و تسویه فراهم میآورد. این سامانه به عنوان یک سوئیچ پیشرفته به منظور جمع آوری و مدیریت تراکنش های شبکه پرداخت و هدایت این تراکنش ها به سایر سامانه های ملی کشور مانند شبکه شتاب و شبکه بانکی کشورعمل میکند.

چشم انداز شاپرک، جایگزینی تبادل الکترونیکی به جای تبادل فیزیکی پول همراه با نظارت مستمر و هوشمند

نظام پرداخت کشور بوده و مأموریت آن نیز اعمال وظایف حاکمیتی و نظارتی بانک مرکزی در زمینه استانداردسازی، توزیع مناسب و نظارت بر مبادلات الکترونیکی کشور در مراکز فروش کالا و خدمات میباشد. لذا

این سامانه شبکه ای منسجم، واحد و مستقل از بانکها ارائه نموده و تمامی امور مربوط به ارائه دهندگان خدمات

پرداخت و تسویه با پذیرندگان را با یک الگوی کسب و کار مشخص به انجام میرساند.

در فاز اول این پروژه، هرگونه اتصال مستقیم سوئیچ شرکتهای ارائه دهنده خدمات پرداخت به سوئیچ بانکها

ممنوع شد و از دیماه1391 ، پذیرش و پردازش تراکنش های پایانه های فروش صرفاً از طریق شاپرک امکان پذیر شد.

از دیگر اقدامات انجام شده در این مرحله میتوان به موارد زیر اشاره کرد:

*راه اندازی مرکز پاشا به عنوان واسطه بین سامانه اتاق پایاپای الکترونیکی و شاپرک

*راه اندازی مرکز برنا به عنوان واسط بین سامانه اتاق پایاپای الکترونیکی و سیستم بانکداری متمرکز

* ایجاد شبکه های ارتباطی و عملیاتی نمودن کامل سوئیچ شاپرک

در فاز دوم پروژه، از شهریورماه1392 تمامی تراکنش های پرداخت اینترنتی از طریق شبکه شاپرک پذیرش و

پردازش شده و انتقال کامل آنها از شبکه شتاب به شاپرک از اواسط بهمن ماه1392 به عنوان یک درگاه واحد

صورت پذیرفت.

مزایای پردازش و پذیرش پرداخت های اینترنتی از طریق شاپرک در فاز دوم عبارت اند از:

*فراهم کردن زمینه اتصال مستقیم ارائه دهندگان خدمات پرداخت مجازی به شاپرک به لحاظ فنی، امنیتی و

اجرایی مطابق با سیاست ها بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران و اهداف شاپرک

*ایجاد زمینه مناسب برای فعالیت پرداخت مجازی توسط شرکتهای ارائه دهنده خدمات پرداخت

*توسعه خدمات و محصولات پرداخت های مجازی از طریق تعامل با شرکتهای ارائه دهنده خدمات پرداخت

*ایجاد فضای رقابتی مناسب برای فعالیت شرکتهای ارائه دهنده خدمات پرداخت

* استفاده بهینه از منابع شرکتهای ارائه دهنده خدمات پرداخت در راستای توسعه و ارتقای بازار پرداخت های

مجازی مطابق با سیاست های شاپرک

* امکان نظارت، کنترل و انطباق معاملات با مقررات ضد پولشویی و کاهش ریسک های موجود

* افزایش امنیت در حوزه پرداخت های اینترنتی و تفکیک کامل حوزه پرداخت از حوزه فعالیت های بانکی

سامانه اتاق پایاپای الکترونیکی (پایا)

پایاپای الکترونیک زیرساخت اصلی مبادلات پولی بین بانکی حسابی انبوه به شمار آمده و ستون فقرات حواله ها و انتقال وجه بین بانکی را در کشور تشکیل میدهد . سامانه پایا به گونه ای طراحی شده که میتواند دستور

پرداخت های متعدد را از جانب بانک مبدأ دریافت، پردازش و برای انجام به بانکهای مقصد ارسال کند. بانکها

نیز میتوانند دستور پرداخت های مشتریان خویش را به صورت انفرادی یا انبوه، دریافت و برای پایاپای و انجام در بانک های مقصد به پایا ارسال کنند. به زبان ساده، پایا یک سیستم تبادل اطلاعات بانکی است که به بانکها اجازه میدهد تمامی تبادلات بین بانکی مشتریان خود را به صورت الکترونیکی انجام دهند.

کاربرد اصلی این سامانه، مکانیزه کردن پرداخت های خرد بین بانکی با تعداد انبوه برای مشتریان است که پس از تکمیل مراحل پیاده سازی، ارائه خدمات از طریق اینترنت را نیز میسر میسازد. به کمک این سامانه، بانکهای

عضو آن میتوانند بنا به درخواست مشتری، دستور واریز و یا برداشت وجوه در حسابهای سایر بانکها صادر

نمایند. بانک مرکزی با پیاده سازی این سامانه، امکان حواله الکترونیکی پول از حسابی در یک بانک به حسابی در بانک دیگر را فراهم کرده است.

سامانه پایا در درون خود دارای دو هسته جداگانه است که دو نوع پرداخت استاندارد بین المللی شامل واریز

مستقیم (انتقال مستقیم) و برداشت مستقیم (انتقال معکوس) را پوشش می دهد:

واریز مستقیم:

شیوهای از پرداخت است که طی آن صاحبحساب به بانک خود اجازه میدهد در زمان های خاص، مبلغ یا مبالغی را از حساب وی برداشت نماید و به حساب اشخاص ذینفع در همان بانک یا بانکهای دیگر انتقال دهد.

از جمله موارد استفاده واریز مستقیم برای مشتریان حقیقی و حقوقی بانک میتوان به امکان پرداخت های دسته ای مانند موارد ذیر اشاره کرد:

پرداخت دستمزد، حقوق و مستمری کارکنان

*پرداخت سود سهام و اوراق بهادار

* پرداخت بهای خدمات و کالا

* پرداخت اقساط خرید کالا، وام و تسهیلات بانکی

* پرداخت اجاره بها

* حواله های بین بانکی انفرادی

برداشت مستقیم:

شیوهای از انتقال وجه است که در آن مشتری، به بانک این اجازه را میدهد که مبالغ مشخصی را در زمان های

تعیین شده از حسابهای اشخاص دیگر در بانکهای مختلف برداشت و به حساب وی واریز نماید. این امر با توافق

قبلی طرفین (مشتریان بدهکار و بستانکار) صورت می پذیرد.

از جمله موارد استفاده برداشت مستقیم برای مشتریان حقیقی و حقوقی بانک میتوان به برداشت های دسته ای از جمله موارد ذیل اشاره کرد:

* پرداخت مبلغ قبوض خدمات شهری(آب، برق، گاز و…)

* پرداخت حق عضویت باشگاه ها و شهریه مدارس یا دانشگاه ها

* پرداخت حق بیمه

* پرداخت مالیات و عوارض

* پرداخت اقساط خرید کالا، وام و تسهیلات بانکی

* پرداخت آبونمان نشریات

* پرداخت اجاره بهای مسکن

* تسویه صورتحساب

لازم به ذکر است برای برداشت مستقیم قبض ها، مالیات، عوارض و… از حساب مشتریان باید از قبل قرارداد یا

تفاهم نامه لازم میان مشتری و هر یک از سازمان های متبوع یا اشخاص دیگر برای برداشت از حساب آنان صورت گرفته باشد و آنان مجاز به برداشت وجه از حساب در دورهه ای زمانی مشخص شده باشند.

برتری خدمات این سامانه نسبت به شرایط فعلی، آن است که در حال حاضر برای پرداخت حقوق یا سود سهام

و… به منظور سهولت امر، حساب طرفین باید در یک بانک باشد و مشتریان و کارکنان، مجبور به افتتاح و یا معرفی حساب سازمان « پایا » حساب در بانک های طرف قرارداد سازمانه ای مورد نظر هستند. اما با استفاده از سامانه پرداخت کننده میتواند در یک بانک و حساب کارکنان و مشتریان در بانکهای مختلف و در انواع مختلف باشد.

همچنین برای پرداخت اقساط تسهیلات دیگر نیازی به مراجعه به شعب بانک تسهیلات دهنده نخواهد بود و

مشتری از هر بانک که حساب داشته باشد میتواند از طریق سامانه مزبور قسط خود را پرداخت نموده و یا از بانک خود درخواست نماید مبلغ قسط را در یک تاریخ مشخص (مثلاً تاریخ سررسید) از حساب وی برداشت و به بانک تسهیلات دهنده منتقل کند.

سامانه پایاپای الکترونیکی به گونه ای طراحی شده که قادر است شبانه روز و در تمامی روزها از بانکها دستور

پرداخت دریافت نماید. این ویژگی به بانکها امکان میدهد تا بتوانند این خدمت را از طریق اینترنت، تلفن همراه

و نظایر آن به مشتریان ارائه نماید.

از جمله مزایای استفاده از سامانه پایا عبارتند از:

*کاهش تعداد حساب ها؛ هر مشتری میتواند فقط از یک حساب در یک بانک برای تمامی دریافتی ها و

پرداختی های خود استفاده نماید و دیگر نیازی به افتتاح حساب های متعدد در چند بانک نخواهد داشت.

*کاهش مراجعات به شعب و کاهش ترددهای درون شهری.

*تسریع در انتقال وجوه بین بانکها.

*کاهش استفاده از اسکناس و ایران چک و چک های بین بانکی برای انتقال وجوه بین بانکی؛ استفاده از سامانه

پایا به دلیل عدم نیاز به حمل و نقل چک، عدم نیاز به مراجعه به بانک گیرنده وجه و عدم وجود خطر مفقود

یا سرقت شدن چک، موجب افزایش ضریب امنیت نقل و انتقالات پولی و سرعت در حواله وجه به حسابهای

موجود در سایر بانکها میگردد.

*امکان ثبت انتقال وجه گروهی (چندین انتقال).

*عدم دریافت کارمزد بابت انجام خدمات.

سامانه حواله الکترونیکی بین بانکی (سحاب)

سامانه حواله الکترونیکی بین بانکی امکان انتقال آنی وجوه موجود در حساب بانکی یک مشتری را به حساب بانکی خود یا فرد دیگری در سایر بانک های عضو شبکه سحاب فراهم می نماید.

استفاده از سحاب از هر سه طریق شعبه، خودپرداز و اینترنت بانک میسر است. خدمات سحاب در شعبه از طریق

دستگاه کارتخوان (پایانه شعب) و منوی تحویل داری انجام میشود و مشتری باید فرم مخصوص انتقال را تکمیل

کند. حواله های سحابی فقط با کارت امکانپذیر است و روزانه سقف مبلغ مشخصی از طریق خودپرداز، اینترنت

از طریق خودپردازها و اینترنت « سحابی » بانک یا پایانه شعب منتقل میشود. سقف حواله کارت به کارت بین بانکی« سحابی » بانک برای هر کارت در هر شبانه روز معادل سی میلیون ریال و سقف حواله کارت به کارتی بین بانکی از طریق شعب برای هر کارت در هر شبانه روز معادل یکصدو پنجاه میلیون ریال است. در این سامانه امکان بررسی محدود مشخصات انتقال گیرنده پیش از عمل انتقال وجود دارد. همچنین انتقال به صورت آنی صورت پذیرفته و وجه بلافاصله به حساب انتقال گیرنده منتقل می شود. پس از انجام انتقال نیز نتیجه به صادرکننده دستور پرداخت اعلام می شود.

سامانه تسویه ناخالص آنی (ساتنا)

سامانه ساتنا در راستای گسترش و توسعه اتوماسیون عملیات بین بانکی و نیز ارتقاء سطح کیفی تبادلات و کاهش هزینه و زمان انجام مبادلات بین بانکی راه اندازی شد. در این سامانه بانک ها دستور پرداخت های کلان را به صورت الکترونیکی به ساتنا در بانک مرکزی ارسال کرده و ساتنا بلافاصله بانک دستور دهنده را بدهکار و بانک مقصد را بستانکار می کند.

تسویه مبادلات بین بانکی در این سامانه به صورت آنی، قطعی، نهایی و برگشت ناپذیر انجام میگیرد، مشروط بر

اینکه حساب تسویه بانک دارای مانده کافی برای انجام تسویه باشد، در غیر این صورت مبادلات تا تأمین نقدینگی و تا پایان روز در صف انتظار قرار گرفته و در صورت عدم تأمین نقدینگی، درخواست های مربوطه ابطال و برگشت داده میشوند. بنابراین این سامانه برای دو کاربرد اساسی بانکها، شامل تسویه بین بانکی و انجام پرداخت های کلان و تجاری ایجاد شده است.

از مزایای بکارگیری ساتنا می توان اجرای بهتر سیاست های پولی، افزایش توانایی نظام بانکی در مدیریت منابع

مالی و بهبود مدیریت نقدینگی، افزایش سرعت مبادلات بانکی، کاهش ریسک اعتباری و ضریب امنیت بالا را ذکر نمود.

تفاوت اصلی ساتنا و پایا نیز در میزان حجم بانکی جا به جا شده می باشد. در واقع سامانه "پایا" همان استفاده از روش های الکترونیکی به منظور جا به جایی وجه بانکی به میزان خرد است و از سامانه "ساتنا" به منظور

پرداخت های کلان و حواله های فوری استفاده میشود. حواله الکترونیک پول از یک حساب در یک بانک به حساب دیگر در بانک دیگر، اثرات مثبتی در ارائه خدمات بانکی دارد. از جمله:

*مشتری با یک بار مراجعه به بانک حواله دهنده، این خدمت را دریافت می کند در حالی که با چک های رمزدار لازم است به بانک دریافت کننده وجه نیز مراجعه کند. بنابراین حواله الکترونیکی بین بانکی موجب کاهش مراجعه به شعب بانک ها می شود.

* استفاده از چک های رمزدار و ایران چک برای انتقالات بین وجوه بین بانک ها مستلزم حمل فیزیکی آنها توسط مشتری است که خطرات گم شدن، سرقت و نظایر آن را در پی دارد. همچنین تردد بین بانک مبدأ و مقصد، هزینه ای است که مشتری پرداخت می کند.

مزایای ساتنا و پایا

به طور قطع در کنار تفاوت هایی که دو سامانه ساتنا و پایا به منظور انجام عملیات بانکی دارند این دو سامانه از

مزایایی هم برخوردار هستند به طوری که استفاده از سامانه ساتنا در بین خود بانکها به منظور جابجایی های

پولی و بانکی بسیار مرسوم است.

البته انجام بسیاری از معاملات اقتصادی همچون خرید و فروش ملک و خودرو استفاده از سامانه ساتنا به طور

معمول غیرقابل اجتناب است، از سوی دیگر با توجه به اینکه برای جابجایی مبالغ خرد از سامانه پایا استفاده

میشود طی چند سال اخیر حقوق بسیاری از کارمندان دولت، بازنشستگان، مستمری بگیران، پرداخت سود سهام

و اوراق بهادار و پرداخت اقساط تسهیلات وام های بانکی با استفاده از سامانه پایا انجام میگیرد.

موضوع مهم دیگر دراستفاده از سامانه ساتنا و پایا عدم اخذ کارمزد است به طوری که بسیاری از مبالغ سنگین

پولی که شاید به جرات گفت که امکان انتقال آنها از طریق سایر راه های ممکن اسنادی و پولی در شرایط کنونی دشوار به نظر میرسد با استفاده از این دو سامانه به سهولت میتوان انجام داد.

هسته انتقال اعتبار یا انتقال مستقیم همانند یک سامانه حواله بین بانکی عمل میکند با این تفاوت که این سامانه علاوه بر پذیرش حوالههای انفرادی قادر خواهد بود تا حواله های انبوه شامل تعداد بسیار زیادی دستور پرداخت را نیز از بانک ها و مشتریان آنها دریافت و پردازش میکند.

بنابراین به طور قطع نمیتوان این واقعیت را انکار کرد که سامانه های بانکی "ساتنا" و "پایا" موجب شده اند تا نقل و انتقالات پولی در سطوح مختلف از خرد گرفته تا کلان به سهولت انجام شوند.

سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی ناخالص (تابا)

سامانه تابا به نگهداری اوراق بهاداری که ویژگی های تعیین شده توسط بانک مرکزی را دارا باشند، اقدام میکند.

این سامانه علاوه بر نگهداری اوراق بهادار (به صورت الکترونیکی)، نام و مشخصات دارنده آنها را نیز ثبت میکند.

صرفاً بانکهای کشور به این سامانه دسترسی دارند و میتوانند برای خود یا به نیابت از مشتریان خود، اوراق

نگهداری شده در این سامانه را خرید و فروش کنند.

این سامانه امکان انتشار، نگهداری و نقل و انتقال اوراق بهادار را به صورت الکترونیکی فراهم می آورد. سامانه تابا

ابزار قدرتمندی جهت تأمین نقدینگی از طریق وثیقه سپاری اوراق بهادار برای بانکهای کشور می باشد.

اهداف سامانه تابا

اهداف سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی ناخالص عبارتند از:

*انجام تسویه اوراق بهادار الکترونیکی به مطلوب ترین شیوه بر اساس استانداردهای بین المللی.

*حفظ و نگهداری اوراق به صورت غیرکاغذی از لحظه صدور تا انتقال به ذینفع نهائی.

*انتقال اوراق در مقابل دریافت وجه از طریق ایجاد ارتباط با سامانه ساتنا.

*پشتیبانی الکترونیکی از کل چرخه حیات اوراق بهادار از لحظه صدور تا بازپرداخت در سررسید.

*تامین نقدینگی در حساب تسویه اعضا در ساتنا از طریق ارائه تسهیلات و واریز نقدینگی بین روز.

مزایای سامانه تابا

مزایای سامانه تابا شامل موارد زیر می گردد:

*نگهداری اوراق بهادار الکترونیکی از لحظه صدور تا بازخرید در سررسید.

*نگهداری اوراق به نام بانکها (اعضای سامانه) و مشتریان آنها.

*انتقال مالکیت اوراق در مقابل دریافت وجه از طریق ایجاد ارتباط با سامانه تسویه ناخالص آنی (ساتنا).

*انتقال مالکیت اوراق بهادار بدون تسویه ریالی (بعنوان مثال بین بانکها یا مشتریان یک بانک).

*تأمین نقدینگی در حساب تسویه اعضا در ساتنا از طریق معاملات فروش و بازخرید.

*امکان انتشار اوراق بهادار الکترونیکی توسط بانک مرکزی.

*واریز سود متعلقه به حساب دارندگان اوراق در مقاطع پرداخت سود.

*واریز مبلغ اسمی به حساب دارندگان اوراق بهادار در سررسید.

*تسویه اوراق بهادار به صورت آنی و یا به صورت آتی.

*عدم محدودیت در تعداد حساب های اعضاء و مشتریان آنها در سامانه.

*افزایش کارایی بازار معاملات اوراق بهادار.

*کاهش ریسک ناشی از حمل اوراق بهادار کاغذی.

*تسهیل معاملات اوراق بهادار برای بانک ها در محیط ساتنا.

*کاهش حضور فیزیکی مشتریان در شعب به منظور دریافت سود کوپن ها.

*صرفه جوئی در هزینه ها.

*ایجاد نقدینگی برای تسویه تراکنش ها در ساتنا.

مزایای سامانه تابا برای بانک ها

مزایای سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی ناخالص برای بانک ها عبارتست از:

*ورود اطلاعات دستور تسویه

*تعیین درجه اولویت تسویه

*مشاهده صف دستورات تسویه نشده

*مشاهده دستورات تسویه شده

*تغییر درجه اولویت تسویه

*امکان ابطال دستورات قبل از انجام تسویه

*مشاهده وضعیت حسابهای خود و حسابهای مشتریان خود در سامانه

*دریافت انواع گزارش ها

مزایای سامانه تابا برای بانک مرکزی

مزایای سامانه تابا برای بانک مرکزی شامل موارد ذیل می گردد:

*دستیابی به اطلاعات کلیه اعضاء

*امکان ابطال دستورات تسویه اعضاء

*امکان تغییر اولویت تسویه اوراق موجود در صف انتظار

*توقف و یا راه اندازی تسویه

*توقف عملیات عضو و یا فعال نمودن مجدد وی

*انتقال اوراق بهادار بین حسابهای اعضاء

*برداشت از حساب اوراق بهادار اعضاء

*ایجاد محدودیت در برداشت و واریز برای یک یا چند حساب اعضاء

*مدیریت سامانه تسویه اوراق بهادار الکترونیکی

مدیریت سامانه تابا

مدیریت سامانه تابا در چهار بعد فنی و راهبری، اعتباری، نظارتی و مقرراتی اعمال می گردد:

*بعد فنی و راهبری: سامانه تابا از بعد فنی تحت نظارت اداره نظام های پرداخت بانک مرکزی قرار دارد و عملیات آن توسط کاربران اداره مذکور کنترل می گردد.

بعد اعتباری: اداره اعتبارات بانک مرکزی مسئولیت ثبت اوراق بهادار و پذیرش اعضا در سامانه تابا، تعیین و ارائه نیازهای نقدینگی (بین روز و یا تعیین حدود اعتباری بانک ها) را به عهده دارد.

*بعد نظارتی: گروه نظارت اداره نظام های پرداخت تدوین مقررات و قوانین مربوط و نحوه عملکرد صحیح بانک

ها در این خصوص را نظارت و پیگیری خواهد نمود.

*بعد مقرراتی: گروه تدوین مقررات اداره نظام های پرداخت، مقررات و قوانین مربوط را تدوین و ابلاغ خواهد

نمود.

زیرسامانه های موجود در تابا

زیرسامانه های موجود در تابا عبارتند از:

*زیرسامانه گره گشایی

*زیرسامانه تأمین نقدینگی بین روز

*زیرسامانه ارسال معاملات انطباق یافته

*زیرسامانه ارسال پیام از طریق مرورگر

*زیرسامانه مزایده اوراق بهادار

سامانه انتقال تصویر چک (چکاوک)

سامانه چکاوک جهت پذیرش و پردازش الکترونیکی چک های کاغذی بین بانکی و انجام تراکنش های مبتنی بر آنها به صورت کاملاً الکترونیکی راه اندازی شده است که در آن به جای فیزیک چک، تصویر آن برای پردازش نهایی محتوا به بانک مربوطه ارسال شده و نتیجه پردازش به صورت الکترونیکی به شعبه پذیرنده چک بازگردانده میشود. بدین ترتیب با اجرای پروژه چکاوک، بانک مرکزی سامانه ای در اختیار بانک ها قرار می دهد که آنها را از گردش لاشه چک بی نیاز می نماید. در واقع اصل چک پس از اسکن در بانک بستانکار و درج اقلام اطلاعاتی آن در سامانه بایگانی خواهد شد. یکی از مزایای این پروژه افزایش سرعت پردازش و نقدشوندگی چک هاست. از طریق این سامانه چک ها در دورترین نقاط کشور حداکثر ظرف مدت 11 ساعت وصول می شود. ویژگی دیگر این سامانه انسجام و یکپارچگی آن با سایر سامانه های ملی پرداخت، مانند ساتنا و پایا است. این انسجام علاوه بر تسریع و سهولت فرآیند تسویه بین بانکی و واریز وجوه به حساب مشتریان، امکان نظارت و کنترل بر فرآیند نقدشوندگی چک و دسترسی به آمار و اطلاعات مربوط به چک های برگشتی را به صورت برخط در اختیار بانک مرکزی قرار میدهد. در حقیقت با ایجاد این سامانه یکی دیگر از اجزاء بانکداری الکترونیک محقق می گردد.

نحوه کارکرد چکاوک

عملکرد سامانه چکاوک بسیار ساده است. کل فرآیند به این صورت است که مشتری چک را به بانک خود تحویل

میدهد. شعبه تحویل گیرنده چک پس از اسکن آن، تصویر مربوطه را به همراه برخی اطلاعات نظیر شماره حساب و نام ذینفع، به صورت دستی یا با استفاده از بارکدخوان به سامانه منتقل کرده و پس از تایید شعبه، تصویرچک به همراه اطلاعات مورد نیاز به بانک بدهکار منتقل می شود. شعبه پرداخت کننده پس از کنترل اطلاعات و کنترل موجودی حساب مشتری در صورت کفایت حساب، چک را پاس کرده و در غیر این صورت در سامانه اعلام عدم کفایت موجودی می نماید. بانک بستانکار نیز بر اساس نتیجه اعلام شده توسط بانک بدهکار، وجه مورد نظر را به حساب مشتری واریز می نماید. نکته حائز اهمیت این است که سامانه چکاوک مسئولیت تبادل تصاویر و اطلاعات چک را بر عهده دارد و عملیات تسویه بانک و مشتری و بانک بستانکار با بانک بدهکار از طریق سامانه پایا و ساتنا صورت می پذیرد.

نتیجه گیری

نظام پرداخت عبارت است از ساز و کاری که می تواند وجه را از حسابی در یک بانک به حسابی دیگر منتقل نماید.توسعه نظام های پرداخت با تسهیل مبادلات اقتصادی و ایجاد بستر مناسبی برای اجرای سیاست های پولی کمک شایان توجهی به توسعه مالی و اقتصادی کشورها کمک می کند. با توجه به تحولات رخ داده در حوزه نظام های پرداخت، به نظر می رسد زیرساخت های اصلی پرداخت و تسویه الکترونیک وجوه در نظام بانکی کشور در سطح مطلوبی مهیا شده است. پیاده سازی سامانه های پرداخت ملی به لحاظ ابعاد مختلف آن مانند نظارت فنی و مهندسی، قوانین و مقررات، عرف بازار، آداب جامعه، زیرساختارهای ارتباطی و غیره نیازمند عزم ملی و همکاری دسته جمعی است و توجه به تجارب سایر کشورها و رهنمودهای بانک بین المللی تسویه که حاصل هم اندیشی کشورهای پیشرو در این زمینه است، ضروری می باشد. در این مقاله سامانه های پرداخت ملی در کشور ایران معرفی شده و اهداف و مزایای هر یک از آنها به تفصیل ارائه شده است.