نگاهی به روند خودپردازها در بریتانیا و ایران/خداحافظی با سُنت
در حال حاضر در بسیاری از نقاط دنیا خودپردازهای سنتی در حال حذف شدن یا جایگزین شدن با شعب الکترونیک هستند؛ زیرا برداشت پول نقدی کاربرد بسیار کمی در بسیاری از کشورها دارد و البته پرداخت کارت به کارت نیز تنها در کشور ما رواج دارد؛ بنابراین با وجود اینکه در کشور ما تعداد تراکنشهای خودپردازی در طول سه سال گذشته رشدی نداشته است؛ اما تعداد خودپردازها افزایش چشمگیری داشته، این صنعت خودبهخود به یک صنعت زیانده تبدیل شده است و در کنار چالشهای جدیدی که صنعت خودپرداز را تهدید میکند (به ویژه هزینههای بهروزرسانی) بانکها باید فکری اساسی برای خودپردازهای خود داشته باشند.
به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، طبق نسخۀ ششم گزارش ATM Trends، مصرفکنندگان پرداختهای کمتری را با پول نقد و کارتهای اعتباری انجام میدهند؛ اما هنوز میخواهند دستگاههای خودپرداز بیشتری در سطح شهر مستقر شود. در این گزارش، علاوه بر مروری بر وضعیت صنعت، در مورد چگونگی تأثیرگذاری ویندوز 10 بر صنعت خودپرداز تأکید شده است تا ژانویه سال 2020، مؤسسات مالی که سیستم عامل را به ویندوز 10 بهروز کردهاند، خودپردازهای خود را روی یک بستر ناامن آماده به کار کردهاند.
این بهروزرسانی هزینه قابل توجهی را دربرداشته و میتواند منجر به کاهش تعداد کل دستگاههای خودپرداز مستقر در سطح جهان شود. بر اساس این گزارش، در برخی موارد ممکن است حتی بهروزرسانی ATMها حتی به صرفه نباشد.
آراویندا کورالا، مدیرعامل شرکت نرمافزاری ATM کال، در این گزارش گفته است که بانکهایی که از دستگاههای خودپرداز قدیمیتر استفاده میکنند، میتوانند با عدم بهروزرسانی مادربردها در هنگام بهروزرسانی سیستم عامل، بخشی از هزینههای خود را کاهش دهند. او معتقد است که هزینههای ارتقاء همچنان به افزایش خود ادامه خواهد داد.
وی در این گزارش گفت: «با نگاه به آینده متوجه میشویم که همه چیز میتواند برای صنعت بدتر شود؛ زیرا استراتژی جدید ویندوز منجر به افزایش تعداد ارتقاء سیستمهای عامل شده و در نتیجه هزینهها را افزایش خواهد داد.»
بیل ورسن، مدیر ارشد محصولات در شرکت خدمات شبکة تراکنش در این گزارش گفت: دستگاههای خودپرداز با بسته شدن روزافزون شعبهها به بانکهای آینده تبدیل میشوند. او معتقد است که دستگاههای خودپرداز شناسههای بیومتریک مانند اثر انگشت و تشخیص چهره را به کار میگیرند تا عملیات بدون کارت را امکانپذیر کنند. وی گفت: «این خدمات همچنین شامل خدمات متنوعی با درخواست وام و توزیع ارز خارجی است.»
داریل کورنل، مدیر عامل شرکت Triton Systems، سازندة دستگاههای خودپرداز، گفت که عامل اصلی تغییرات صنعت ATM اشباع جهانی است. «اکوسیستم ATM هیچ فرقی با صنایع چرخهای دیگر ندارد که در آن شرکتکنندگان قبل از اوج اجتنابناپذیر و افول پس از آن برای سالها یا دهها سال سوار بر موج رشد میشوند و از آن سود میبرند.»
برخی دیگر، مانند اکتاویو مارکز، معاون رئیس و مدیر عامل بانکداری آمریكا در دیبولد نیكسدورف، بزرگترین تولیدكننده دستگاههای خودپرداز، دیدگاه خوشبینانهتری نسبت به آیندة دستگاههای خودپرداز دارند. وی گفت: دستگاههای پرداخت وجه نقد برای زندگی مصرفکنندگان بسیار مهم هستند و هنوز خدمات اساسی ارائه میدهند. با نیم میلیون دستگاه مستقرشده در ایالات متحده، دستگاههای خودپرداز اصلیترین، راحتترین و مطمئنترین راه برای دسترسی به پول نقد هستند.»
اولویت وجه نقد برای مصرفکننده به عنوان روش پرداخت در سال 2018 نسبت به سال 2017، چهار درصد کاهش یافته است. این کاهش در کارتهای اعتباری نیز مشاهده شده است. کارتهای دبیت یا برداشت (که در ایران مورد استفاده قرار میگیرند) به عنوان یک روش پرداخت سه درصد افزایش محبوبیت را تجربه کردهاند و پنج درصد از مصرفکنندگان مایل هستند تا سال 2019 به سمت کیف پول الکترونیک حرکت کنند.
درصد پاسخدهندگانی که فکر میکردند ایالات متحده تعداد کافی خودپرداز دارد از 57 درصد در سال 2017 به 39 درصد در سال 2019 کاهش یافته است. درصدی که گفتهاند ایالات متحده دارای تعداد کمی دستگاه خودپرداز برای استفادة رایگان است نیز شاهد جهش قابل توجهی بوده و از 17 درصد در 2017 به 39 درصد در سال 2019 افزایش یافته است.
درصد قابل توجهی از پاسخدهندگان گفتند که ترجیح میدهند به جای دستگاه خودپرداز شعبهای در نزدیکی خود داشته باشند (43 درصد در سال 2019 در مقابل 38 درصد در سال 2017). سهم کسانی که گفتند «من بانکداری خود را با اپهای تلفن همراه انجام میدهم» در سال 2019 با 3 درصد افزایش به کل 9 درصد رسیده است.
نگاهی به روند خودپردازها در بریتانیا
شرکت LINK اکثریت قریب به اتفاق دستگاههای خودپرداز را در انگلستان اداره میکند. شکل زیر تعداد خودپردازهای رایگان و غیر رایگان (پولی) را در انگلستان از سال 1998 را نشان میدهد. در نوامبر سال 2019 در انگلیس 60907 دستگاه خودپرداز وجود داشت که 76 درصد یا 46.400 دستگاه رایگان بودند. دستگاههای خودپرداز باقیمانده (14.500) برای استفادة پولی مستقر شده بودند. به این صورت که فرد برای استفاده از خودپرداز باید رقم مشخصی کارمزد پرداخت میکرد.
تعداد کل دستگاههای خودپرداز در انگلیس از سال 1998 تا 2007 به سرعت افزایش یافت که عمدتاً به واسطه رشد تعداد خودپردازهای پولی افزایش یافته بود. از سال 2007، تعداد خودپردازهای پولی هر ساله کاهش یافته است، در حالی که تعداد خودپردازهای رایگان همچنان رو به افزایش است. برای اولین بار در 20 سال گذشته، تعداد خودپردازهای رایگان نیز در انگلستان در سال 2018 در مقایسه با سال قبل کاهش یافت. تعداد کل دستگاههای خودپرداز در انگلیس در سال 2015 به حداکثر خود، یعنی 70 هزار و 600 دستگاه رسید و از آن زمان تاکنون روند کاهشی داشته و در ماه نوامبر 2019 به 60907 رسیده است.
سرانه تعداد خودپرداز به ازای هر 10 هزار نفر در انگلستان در نوامبر 2019 بین 8 تا 8/10 دستگاه در استانها و مناطق مختلف کشور متفاوت بوده است. بیشترین سرانة خودپردازها در اسکاتلند با نزدیک به 11 خودپرداز به ازای هر 10 هزار نفر مشاهده شده است در صورتی که در شرق انگلستان تنها هشت دستگاه به ازای هر 10 هزار نفر موجود است. در مجموع در بریتانیا به ازای هر 10 هزار نفر کمی بیشتر از 9 دستگاه خودپرداز مستقر است که این میزان در لندن به 10 دستگاه میرسد.
طی دوره ژوئیه 2018 تا نوامبر 2019 تعداد خودپردازهای فعال در کشور انگلستان هشت درصد کاهش یافته است که بیشترین کاهش در شرق میانه و کمترین کاهش در ایرلند شمالی و اسکاتلند مشاهده شده است. تعداد خودپردازهای فعال در لندن نیز نزدیک به هشت درصد کاهش یافته است که نشاندهنده کاهش میزان استفاده مردم و در نتیجه کاهش سوددهی خودپردازهاست.
وضعیت خودپردازهای کشور
در داخل کشور وضعیت خودپردازها آنچنان هم روند مشخصی ندارد. با وجود اینکه بخش قابل توجهی از مردم روی به سمت پرداخت الکترونیک آوردهاند؛ اما بسیاری از بانکها تعداد خودپردازهای خود را به طور قابل توجهی افزایش دادهاند. این در حالی است که میزان تراکنشهای خودپردازی کشور روند کاهشی را در سالهای گذشته تجربه کرده است. در حال حاضر طبق آخرین آمار بانک مرکزی در حدود 58 هزار خودپرداز بانکی و مؤسسات اعتباری در سطح کشور مستقر است که البته آمارهای برخی از بانکها حتی به بیش از چهار سال گذشته بازمیگردد؛ بنابراین آمار دقیق تعداد خودپردازها هنوز مشخص نیست.
این در صورتی است که تعداد تراکنشهای خودپردازی آذرماه در کشور از حدود 250 میلیون تراکنش در سال 1390 به نزدیک 470 میلیون تراکنش در آذر ماه سال 1395 رسیده است و از آن سال تا آذر سال 98 به کمتر از 440 میلیون تراکنش کاهش یافته است. مبلغ تراکنشهای خودپردازی نیز در سالهای 90 تا 93 افزایش قابل توجهی را تجربه کرده، اما در سالهای 93 تا 96 روند رشد کندتر شده و در سال 97 کاهش قابل توجه 25 درصدی را تجربه کرده است؛ اما در سال 98 با وجود اینکه تعداد تراکنشها افزایشی را نشان نداده است، مبلغ تراکنشها افزایش قابل توجهی را نشان میدهد که ناشی از افزایش قابل توجه تورم در سال 98 است.
آمارهای بانک مرکزی نشان میدهد که در آذر ماه 98 بانک ملی با دارا بودن بیش از 8 هزار خودپرداز فعال، سهمی 14 درصدی از تعداد خودپردازهای فعال در سطح کشور را در اختیار دارد که با اختلاف قابل توجه از دومین بانک (صادرات) در رتبه اول قرار دارد. بانکهای صادرات، ملت و سپه نیز هر کدام با حدود 4 تا 5 هزار خودپرداز سهمی بین 7 تا 9 درصدی را از تعداد خودپردازهای فعال در سطح کشور در اختیار دارند. سایر بانکها نیز که شامل 15 بانک میشود تنها در حدود 7 هزار و 800 خودپرداز فعال در اختیار دارند که حتی با تعداد خودپرداز بانک ملی برابری نمیکند (شکل 5).
سرانه خودپردازها و عملکرد آنها
آمارهای استانی از تعداد خودپردازها و جمعیت استانها نشان میدهد که سرانة خودپرداز در کشور به طور متوسط در حدود هفت خودپرداز به ازای هر 10 هزار نفر است که یک واحد کمتر از کشور بریتانیاست. کمترین سرانة خودپرداز در استانهای سیستان و بلوچستان و البرز به ترتیب با حدود 4 و 5 خودپرداز به ازای هر 10 هزار نفر مشاهده شده است، در صورتی که بیشترین سرانة خودپرداز در استانهای ایلام، یزد، تهران و سمنان با بیش از 9 خودپرداز به ازای هر 10 هزار نفر مشاهده شده است. این اختلاف قابل توجه در کنار اختلاف وسعت استانهای سیستان و بلوچستان و تهران حاکی از دسترسی بسیار کم در استان سیستان و بلوچستان و در مقابل، دسترسی بسیار بالا در استان تهران است.
سود و زیان نسبی
با وجود 58 هزار خودپرداز فعال و هزینههای ثابت و جاری این خودپردازها، باید دید کدام بانکها بیشتر زیانده هستند و کدام بانکها سود خوبی از خودپردازها عایدشان میشود. هر چه تعداد تراکنشها و مبلغ تراکنشهای خودپردازی بالاتر باشد، میزان سود بانک دارای خودپرداز نیز بالاتر میرود. شاخص اثربخشی تعداد و مبلغ تراکنشهای خودپردازی که حاصل نسبت سهم تعداد (یا مبلغ) تراکنشهای خودپردازی یک بانک به سهم تعداد خودپردازهای آن بانک است یک شاخص خوب در جهت مقایسة میزان سوددهی یا زیاندهی نسبی بانکهاست.
با توجه به آمارهای بانک مرکزی، شاخص اثربخشی در بانکهای ملی، مسکن، پاسارگاد و رفاه به ترتیب 6/1، 6/1، 8/1 و 8/1 است که بیشترین میزان شاخص اثربخشی تعداد تراکنشها را در اختیار دارند؛ بنابراین بانکی همچون بانک رفاه با دارا بودن 10 درصد از سهم تعداد خودپردازها، 18 درصد از سهم تراکنشها را در اختیار دارد؛ بنابراین این چهار بانک با اختلاف قابل توجه در زمره بانکهایی قرار دارند که بیشترین سود نسبی را از تراکنشهای خودپردازی دارند. این در حالی است که برخی از بانکها همچون توسعة صادرات، مؤسسة اعتباری کوثر، بانک پارسیان و اقتصاد نوین شاخص اثربخشی بسیار کمی دارند و عملاً خودپردازهای این بانکها از نظر تعداد تراکنشها زیانده است. به عبارت دیگر، این بانکها با دارا بودن سهم 10 درصدی از تعداد خودپردازها تنها بین 2 تا 4 درصد از سهم تعداد تراکنشها را در اختیار دارند.
از آنجایی که مبلغ تراکنشها نیز تأثیر قابل توجهی بر سوددهی خودپردازها دارد، شاخص اثربخشی مبلغ تراکنشها برای بانکها نیز در شکل 8 ارائه شده است. بر اساس این شکل، پست بانک، بانک آینده و بانک ملی به ترتیب با شاخص 3/3، 2/2 و 5/1 دارای بیشترین سهم از مبلغ تراکنشها به ازای سهم خودپردازی بودهاند. به عبارت دیگر، پست بانک ایران که سهمی 5 درصدی از خودپردازهای کشور را در اختیار دارد توانسته است بیش از 16 درصد از مبلغ کل تراکنشهای خودپردازی کشور را در اختیار بگیرد. بانک ملی نیز که سهم 14 درصدی از تعداد خودپردازها را در اختیار دارد در حدود 21 درصد از سهم مبلغ تراکنشها را در اختیار دارد. بانکهای ملت، کشاورزی، صادرات و پاسارگاد نیز با شاخص نزدیک به 1 در رتبههای بعدی قرار دارند. بانکهای توسعة صادرات، مؤسسة اعتباری کوثر و بانک پارسیان نیز از جمله بانکهایی هستند که سهم بسیار کمی از مبلغ تراکنشها را در مقایسه با سهم خودپردازی خود در اختیار دارند.
جمعبندی
در حال حاضر در بسیاری از نقاط دنیا خودپردازهای سنتی در حال حذف شدن یا جایگزین شدن با شعب الکترونیک هستند؛ زیرا برداشت پول نقدی کاربرد بسیار کمی در بسیاری از کشورها دارد و البته پرداخت کارت به کارت نیز تنها در کشور ما رواج دارد؛ بنابراین با وجود اینکه در کشور ما تعداد تراکنشهای خودپردازی در طول سه سال گذشته رشدی نداشته است؛ اما تعداد خودپردازها افزایش چشمگیری داشته، این صنعت خودبهخود به یک صنعت زیانده تبدیل شده است و در کنار چالشهای جدیدی که صنعت خودپرداز را تهدید میکند (به ویژه هزینههای بهروزرسانی) بانکها باید فکری اساسی برای خودپردازهای خود داشته باشند. با در نظر گرفتن اینکه 20 درصد از خودپردازهای کشور سودده هستند و 80 درصد زیانده هستند، آمارها نشان میدهد که این 20 درصد تنها در اختیار تعداد معدودی از بانکها قرار دارد که به واسطة جایگذاری مناسب دستگاه است، در صورتی که 80 درصد باقیمانده در اختیار بسیاری از بانکهایی است که سهم کمی از تراکنشها را در اختیار دارند.
منبع: ماهنامه بانکداری آینده
احسان خدیو؛ تحلیل گر آماری