ذهن، شناخت و برخی سوگیری­‌های شناختی

به زبانی ساده، ما زمانی ادعا می‌کنیم که به شناخت در مورد یک مقوله رسیده­‌ایم که بتوانیم تصویری درونی از آن پدیده را در ذهن خود ایجاد کنیم و این تصویر درونی، مبنای درک و قضاوت­‌های آتی ما خواهد بود. فرایند ایجاد این تصویر (و لاجرم قضاوت­‌های تالی)، مستلزم پردازش‌های شناختی متعدد است که فرایندی انرژی­ بر محسوب می‌شود لذا ذهن انسان که همواره بر اساس اصول زیستی تکاملی، به دنبال ارتقاء کارایی و صرف انرژی کمتر و یافتن مسیرهای کوتاه‌­تر است، مستمراً به دنبال ساده­سازی مسیرها و استفاده از میان­برهایی برای کوتاه‌­تر کردن مسیر شناخت و رسیدن به تصاویری قابل اتکا از مقولات است.

این میان­برها، در بسیاری موارد ضمن صرفه‌­جویی در انرژی، هدف مطلوب را هم محقق می­‌کند و باعث می­‌شود ما در موارد مشابه، مجبور به طی کردن دوباره و چندباره مسیرهای شناختی نباشیم اما در برخی موارد، میان­بر بر پایه ستون­‌هایی متزلزل و یا اساساً نادرست بنا می‌­شود و در نتیجه، تصویر و نتیجه‌­گیری نهایی هم نادرست و فریبنده خواهد بود. چنین مواردی را خطا یا سوگیری­‌های شناختی می‌نامیم.

سوگیری شناختی به الگوهای سیستماتیک انحراف از عقلانیت یا قضاوت عینی در ادراک و تصمیم­‌گیری انسانی اشاره دارد. سوگیری­‌های شناختی می­‌توانند بر درک، ثبت در حافظه، توجه و فرآیندهای تصمیم‌­گیری ما تأثیر منفی بگذارند و اغلب منجر به ابراز نظرها و نتیجه‌­گیری­‌های غیرمنطقی یا غیرعقلایی می­‌شوند.

این سوگیری­‌ها می­‌توانند تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله تجربیات شخصی، باورهای فرهنگی، احساسات و تأثیرات اجتماعی باشند. آگاهی از این سوگیری‌­ها می‌­تواند به افراد کمک کند تا در ابراز نظرها، ادراکات و تصمیم­‌گیری­‌ها، بهتر و بی­طرفانه‌­تر عمل کنند. در این نوشتار کوتاه سعی کرده‌­ام رایج­‌ترین این سوگیری­‌ها را معرفی کنم تا از مسیر افزایش آگاهی­مان در این خصوص، احتمال گرفتار شدن در دام این سوگیری‌­ها را در مورد خودمان به کمترین میزان ممکن برسانیم.

1. سوگیری تاییدی: زمانی که در مواجهه با پدیده‌­ها، فقط شواهدی را مورد توجه قرار می­‌دهیم که تاییدکنندۀ برداشت­‌های قبلی ما از آن موضوع باشند و در عین حال اطلاعات ناسازگار با آن برداشت را نادیده می­‌گیریم، در دام سوگیری تاییدی افتاده‌­ایم. نمونه­‌ای از سوگیری تاییدی را می­‌توان در فردی مشاهده کرد که براین باور است که افراد چپ­‌دست، باهوش‌­تر از سایرین هستند و با دیدن هر فرد چپ­‌دست باهوش، شاهدی در تایید باور خود می‌­بیند اما مواجهه با ده‌­ها چپ‌­دستی که از هوش معمولی برخوردار هستند، به چشمش نمی‌­آید. برای جلوگیری از سوگیری تاییدی باید فعالانه به دنبال دیدگاه‌‌های متنوع باشیم و شواهدی را رصد کنیم که باورهای از پیش ساخته شده ما را به چالش می‌کشند.
2. سوگیری در دسترس بودن: این سوگیری زمانی اتفاق می‌افتد که هنگام تصمیم‌گیری به مصادیق یا اطلاعات در دسترس تکیه می­‌کنیم و تلاشی برای یافتن اطلاعات موثق‌­تر و قابل اتکاتر که دسترسی به آنها نیازمند صرف زمان و انرژی است، صورت نمی‌­دهیم. فردی که تحت تاثیر آگهی‌­های تبلیغاتی قرعه­‌کشی­‌هایی که با برندگان مصاحبه می­‌کند، اقدام به شرکت در قرعه­‌کشی می­‌کند و تلاشی برای استخراج و جمع‌­آوری داده از خیل بازنده‌­ها نمی­‌کند، تحت تاثیر این سوگیری شناختی قرار گرفته است. برای کاهش احتمال گرفتار شدن در این سوگیری، باید جستجو مستمر و در نظر گرفتن طیف وسیعی از اطلاعات از مراجع موثق را ملحوظ نظر داشت و صرفاً به آنچه که به راحتی در دسترس و یا به یاد ماندنی است اکتفا نکرد.
3. سوگیری اثر لنگری: این سوگیری زمانی اتفاق می‌افتد که در هنگام قضاوت یا تصمیم‌گیری، اولین داده­‌ی دریافتی را به عنوان نقطه عزیمت قطعی و مبنای حرکت در نظر می­‌گیریم. اگر کسی قیمت کالایی را بسیار بالاتر از آنچه ارزش آن است، اعلام کند و سپس به عنوان تخفیف درصدی از آن را کاهش دهد اما کماکان قیمت پس از تخفیف هم عددی بالاتر از ارزش واقعی کالا باشد، یک قربانی سوگیری اثر لنگری، این قیمت را به راحتی قبول می­‌کند چون مبنای مقایسۀ وی، عددی است که اول اعلام شده و نه ارزش واقعی کالا! برای رهایی از این سوگیری، باید از چندین منبع اطلاعاتی، اطلاعات را جمع‌­آوری و بررسی کرد و از اتکا به یک منبع واحد که همان منبع اولیه است، اجتناب کرد.
4. سوگیری اعتماد به نفس بیش از حد: این سوگیری به گرایش به بیش از حد برآورد کردن توانایی‌‌ها، دانش یا کیفیت قضاوت‌‌هایمان اشاره دارد. کامیابی نیروهای پلیس در دستگیری افرادی که درگیر جنایات سازمان­‌یافته هستند، تا حد زیادی مرهون سوگیری اعتماد به نفس بیش از حد این جنایتکاران است چراکه این اعتماد به نفس بیش از حد، زمینه خطای محاسباتی آنها و گرفتار شدنشان را فراهم می‌­آورد. برای رهایی از این سوگیری، باید به دنبال اخذ بازخور از دیگران، در نظر گرفتن دیدگاه‌‌های دیگران و ارزیابی و به‌­روزرسانی مداوم و مفروضات خود باشیم.
5. سوگیری قاب­‌بندی: این سوگیری زمانی رخ می‌دهد که تصمیمات ما تحت تأثیر نحوه ارائه یا چارچوب بندی اطلاعات باشد. اگر دو بسته کالباس با محتویات مشابه مقابل شما قرار دهند که روی یکی نوشته شده 80 درصد گوشت و روی دیگری درج شده 20 درصد چربی، کدامیک را انتخاب می­‌کنید؟ برای جلوگیری از این سوگیری، باید تلاش کنیم ضمن تجزیه و تحلیل انتقادی موضوع، گزاره‌­های مکمل اطلاعات را بازسازی و موضوع را در سایه آن گزاره مکمل، تفسیر کنیم. در مثال سادۀ طرح شده، با دیدن عبارت 80 درصد گوشت، باید گزاره مکمل آن، یعنی 20 درصد چربی را بازسازی و مبنای مقایسه و تصمیم قرار دهیم.
6. سوگیری پس‌­نگری: اگر شما هم در نگاه به گذشته و پس از وقوع رخدادی، احساس می­‌کنید که به سادگی قابل پیش­بینی بوده و می­‌توانستید آن را به راحتی پیش­‌بینی کنید، احتمالاً قربانی این سوگیری هستید. این سوگیری می‌تواند منجر به برآورد بیش از حد توانایی‌‌های ما برای پیش‌بینی نتایج و مانع یادگیری از تجربیات گذشته شود. برای مبارزه با سوگیری پس‌نگری، باید به جای مشاهده صرف نتایج و وقایع، به عدم قطعیت‌ها و عواملی که قبل از وقوع یک رویداد وجود داشتند و می‌­توانستند موجب رقم خوردن نتایج دیگری شوند نیز توجه کنیم.
7. سوگیری وضعیت موجود: این سوگیری به ترجیح حفظ وضعیت فعلی یا رها نکردن گزینه‌‌های مانوس و آشنا – حتی زمانی که جایگزین‌‌های بهتری در دسترس هستند- اشاره دارد. ریشه این سوگیری که می‌توان آن را به اصل اینرسی در فیزیک هم تشبیه کرد، در بسیاری موارد در ترس از تغییر یا عدم­اطمینان نهفته است. برای غلبه بر این سوگیری شناختی، باید فعالانه نسبت به ارزیابی مزایا و معایب گزینه‌‌های پیش­رو (اعم از استمرار وضعیت فعلی و موقعیت جدید) اقدام کنیم و انتخاب خود را بر نتیجه این ارزیابی، استوار کنیم.
8. سوگیری هزینه هدر رفته: این سوگیری زمانی رخ می‌دهد که در میانه راه انجام پروژه یا اجرای برنامه‌­ای، با شواهدی مواجه می­‌شویم که اثبات می­کند ادامه کار، فاقد توجیه منطقی یا اقتصادی است و باید از ادامه آن صرف نظر کنیم اما به خاطر زمان، پول یا تلاشی که تا این مرحله صرف انجام آن کرده‌­ایم، بر ادامه کار، تاکید و ابرام می‌­ورزیم. برای جلوگیری از این سوگیری باید تلاش کنیم که با اجتناب از شخصی کردن موضوع و اتخاذ رویکردی عینی، به جای تمرکز بر هزینه­‌های انجام شده، بر پتانسیل­‌های واقعی مورد انتظار از تحقق پروژه یا برنامه (و نه آنچه قرار بوده انجام شود)، متمرکز شویم.
9. سوگیری اثر گله‌­ای یا همرنگ جماعت شدن: این سوگیری بسیار رایج، به گرایش به پذیرش باورها یا رفتارها، صرفاً به این دلیل که بسیاری دیگر همان باورها را دارند یا رفتارهای مشابهی انجام می‌دهند، اشاره دارد. نمونه بارز این سوگیری را در رفتارهای گله­‌ای در بازار سهام و یا رفتارهای سفته‌­بازانه در برخی از بازارها، مشاهده کرد. برای مقابله با آن باید ضمن تلاش برای تقویت اعتماد به نفس، بر ارتقاء مهارت­‌های تفکر انتقادی و ارزیابی مستقل، همت گمارد.

آگاهی از این سوگیری‌‌های شناختی می‌تواند به افراد کمک کند تا تصمیمات منطقی و بی طرفانه‌تری بگیرند. با به چالش کشیدن فعال مفروضات، جست‌وجوی دیدگاه‌های متنوع، و تصمیم‌گیری مبتنی بر شواهد و تفکر انتقادی، می‌توانیم تأثیر سوگیری‌های شناختی را کاهش داده و انتخاب‌های آگاهانه‌تری داشته باشیم.