مرور یک دهه تجارت با عراق/ تخته گاز رو به عقب

به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، طی یک دهه گذشته تجارت با کشور عراق روندی رفت و برگشتی داشته است که نقطه عطف آن در سال 97 بوده است. طی این دوره تجارت کشور با عراق طی 7 سال روند مناسب و تقریباً پایداری داشته است؛ اما تنها طی سال‌های 98 و 99 کل پایداری تجارت در هم شکسته و منجر به افزایش چشمگیر واردات و کاهش صادرات شده است؛ به گونه‌ای که حجم صادرات در سال 99 کمتر از آمار تجارت در سال 1390 و حجم واردات نیز بیشتر از آمار سال 1390 بوده است.

در سال گذشته برخی از گمرک‌ها برای اولین بار حجم عظیمی از واردات از عراق را انجام داده‌اند، در حالی که طی کل دهه 90 هیچ آماری از واردات از طریق این گمرک‌ها ثبت نشده است. از جمله گمرک‌های با حجم بالای صادرات برای اولین بار می‌توان به گمرک تمرچین پیرانشهر با حجم مبادلات 22 میلیون دلار و منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی با حجم واردات 15 میلیون دلار اشاره کرد که به ترتیب رتبه‌های دوم و سوم را از نظر حجم واردات در سال 1399 به خود اختصاص داده بودند. بیشترین حجم واردات کشور نیز از گمرک باشماق با حجم واردات 22 میلیون دلار ثبت شده است. گمرک تمرچین پیرانشهر در حوزه صادرات نیز رقم 260 میلیون دلار را برای اولین بار در سال 99 ثبت کرد و رتبه پنجم را در بین گمرک‌های مبادلاتی با عراق به خود اختصاص داد.

سقوط تجارت طی 2 سال

بر اساس آمارهای اتاق بازرگانی ایران طی یک دهه گذشته صادرات کشور به عراق در سال‌های 91 تا 96 تقریباً رقمی ثابت و بیش از 6 میلیارد دلار بوده است. در سال 97 حجم صادرات کشور به عراق رشد چشمگیر 50 درصدی را تجربه کرد و به 9 میلیارد دلار رسید. در همین حال حجم واردات نیز کاهش قابل توجهی را تجربه کرد. با این حال، در سال‌های 98 و 99 (آمارهای سال 98 از سوی اتاق بازرگانی منتشر نشده است) صادرات کشور افت بسیار چشمگیر 45 درصدی را تجربه کرد و به 5 میلیارد دلار رسید. از سوی دیگر حجم واردات کشور از حدود 130 میلیون دلار در سال 1390 به 50 میلیون دلار در سال 1394 کاهش یافت؛ اما طی 5 سال گذشته، بویژه در سال‌های 98 و 99 با رشد قابل توجهی مواجه شده و به بیش از 135 میلیون دلار رسید (شکل 1).

طی یک دهه گذشته عمده تجارت کشور با عراق در بخش صادرات از گمرک پرویزخان 2 انجام می‌شد که با سهم 9 درصدی، بیش از 5 میلیارد دلار از کل صادرات را به خود اختصاص داده است. گمرک کرمانشاه و باشماق نیز به ترتیب با 2/4 و 1/4 میلیارد دلار، هر کدام 7 درصد از صادرات را عبور داده‌اند. در مجموع صادرات کشور به عراق از حدود 170 گمرک انجام شده است که بیش از نیمی از ارزش صادرات دهه گذشته تنها از 9 گمرک عبور کرده است (شکل 2).

در بخش واردات نیز عمده ارزش واردات مربوط به گمرک باشماق با سهم 18 درصدی از واردات و ارزش 126 میلیون دلاری برآورد شده است. گمرک ارومیه 2 نیز با واردات کالا به ارزش 92 میلیون دلار در یک دهه گذشته، 13 درصد از ارزش کالاهای وارداتی از عراق را ترخیص کرده است. گمرک اراک و بازارچه پرویزخان 2 نیز به ترتیب 12 و 8 درصد از ارزش کالایی واردات از عراق را ترخیص کرده‌اند. در بخش واردات در مجموع در حدود 70 گمرک فعال بوده‌اند (شکل 3).

روند عملکرد گمرک‌های اصلی و ظهور چند گمرک جدید در سال 99

طی دهه 1390 بیشترین حجم صادرات در سال‌های 90 و 91 از گمرک‌های پرویزخان 2 و باشماق انجام شده است که به ترتیب ارزشی در حدود یک میلیارد دلار و 700 میلیون دلار داشته‌اند. طی سال‌های 90 و 91 صادرات کشور تنها از حدود 80 گمرک انجام می‌شد و امروز تعداد گمرک‌های صادرات کشور به بیش از 160 گمرک افزایش یافته است.

در سال‌های 92 تا 96 حجم صادرات از دو گمرک اصلی کشور به عراق به طور چشمگیری کاهش یافته است که در نتیجه افزایش تعداد گمرک‌های کشور است. گمرک مهران از جمله گمرک‌هایی است که پس از افتتاح در سال 93 به سرعت به یکی از گمرک‌های اصلی کشور برای صادرات به عراق تبدیل شد. گمرک کرمانشاه نیز در سال 97 بیشترین ارزش صادرات کشور به عراق را ثبت کرده است که بیش از 800 میلیون دلار است. در سال 99 ارزش صادرات از بسیاری از گمرک‌ها به طور چشمگیری کاهش یافته است که گمرک کرمانشاه، مهران و غرب تهران از این جمله هستند (شکل 4).

بیشترین حجم واردات کشور از عراق تنها توسط تعداد کمی از گمرک‌ها انجام می‌شود. گمرک‌های اصلی در حوزه واردات از عراق شامل اراک، ارومیه 2، باشماق و در سال 1399 گمرک زنجان هستند. با این حال طی سال 99 برخی از گمرک‌ها برای اولین بار واردات از عراق را در دهه گذشته ثبت کرده‌اند که ارزش آن بسیار قابل توجه است. طی سال 90 واردات کشور از عراق تنها توسط 30 گمرک انجام شده است، در حالی که در سال 99 نیز همن تعداد گمرک واردات کشور را انجام داده‌اند؛ اما بسیاری از این گمرک‌ها برای اولین بار در دهه گذشته واردات از عراق را ثبت کرده‌اند (شکل 5).

گمرک تمرچین پیرانشهر با واردات 22 میلیون دلاری و گمرک منطقه ویژه اقتصادی شهید رجایی با واردات 15 میلیون دلاری برای اولین بار در دهه گذشته واردات از این کشور را انجام داده‌اند. با این حال حجم واردات از این دو گمرک بسیار چشمگیر بوده است. منطقه ویژه اقتصادی کاوه نیز حجم قابل توجهی از واردات را ترخیص کرده است.

روند تجارت دو کشور

آمارهای اتاق بازرگانی کشور نشان می‌دهد که تجارت کشور با عراق نیز به شدت وابسته به تحریم‌های اقتصادی است. گرچه کشور عراق یکی از همسایگان بی‌طرف در منطقه محسوب می‌شود؛ اما با این حال تحریم‌ها تأثیری منفی بر تجارت این کشور با ایران گذاشته است. با این حال، این کشور با استفاده از برخی معافیت‌ها توانسته است تا حدودی تجارت خود با ایران را حفظ کند.

در صورت بروز هرگونه توافق بین ایران و قدرت‌های جهان پیش‌بینی می‌شود صادرات کشور به عراق افزایش یافته و واردات کاهش یابد یا بدون تغییر باقی بماند. کاهش صادرات به عراق توسط ایران طی سال 99 نشان‌دهنده اوج بحران تجاری کشور طی یک دهه گذشته است.