سامانه های بی سامان

به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، یکی از گزینه های تحریم آمریکا علیه ایران قطع روابط بین‌بانکی در سطح بین‌المللی است. هرگونه روابط بانک های آمریکا با ایران به شدت از سوی دولت ترامپ محکوم شده است. این تحریم با وارد شدن ایران به لیست سیاه در حوزه سوییفت شدت خواهد گرفت. سیستم سوییفت از سال ۱۹۷۳ در کشور بلژیک با عضویت ۲۳۹ بانک تاسیس شد اما ایران در سال ۱۳۷۱ به این شبکه پیوست. اما با اعمال تحریم های آمریکا درخصوص برنامه های هسته ای ایران، شبکه سوییفت در اسفند ۱۳۹۰ قطع شد. توافق هسته ای بین ایران و کشورهای 1+5 باعث شد تا در سال ۱۳۹۴ بانک های ایران مجددا به شبکه سوییفت متصل شوند. آخرین گزارش سالانه درخصوص ارتباط ایران با بانک های خارجی از طریق شبکه سوییفت در سال ۲۰۱۷ از CBI منتشر شده است. مطابق با این گزارش ۲۳۸ بانک کوچک و بزرگ بین‌المللی روابط خود را با ایران آغاز کرده اند که تعداد ۱۷۸ بانک از طریق شبکه سوییفت با بانک های ایران در سال ۲۰۱۷ مرتبط بوده اند.
با اجرای برجام ایران به مدت دو سال در وضعیت آرامی به سر می برد و بسیاری از شرکت ها با ایران مبادلات بین‌المللی خود را آغاز کرده بودند. اما با اجرای دوباره تحریم ها از سوی دولت ترامپ مشکلات آغاز شده است به‌طوری‌که بسیاری از شرکت های بین‌المللی در دریافت و پرداخت پول به ایران مشکل دارند. مشکل اینجاست که با وضع تحریم ها بسیاری از بانک ها از مبادلات بانکی به ایران اجتناب کرده اند و تنها بانک های آمریکایی نیستند که به دلیل تحریم ها ارتباط خود را با بانک های ایران قطع کرده اند، بلکه بسیاری از بانک ها در سراسر دنیا از همکاری با بانک های ایرانی ممنوع شده اند. بسیاری از بانک ها در قبال ارتباط با ایران میلیاردها دلار جریمه می شوند. پس از برجام، ارتباط سوییفت تمامی بانک های ایرانی مجددا برقرار شد و نام ۲۹ بانک ایرانی در وب‌سایت سوییفت آمده است. اما عسگراولادی، رئیس اتاق بازرگانی ایران و چین در رابطه با شبکه سوییفت پس از برجام گفته است که «متاسفانه بعد از برجام یک بار هم تبادل انجام نشده و هیچ کاری برای نقل و انتقال پولی بعد از برجام برای بخش غیردولتی انجام نشده است.» همچنین جهانگیری، معاون اول رئیس‌جمهور در سخنانی گفت: «با گذشت یک‌سال از اجرای برجام به علت بند بازگشت سریع SNAPBACK در این توافق موفق نشده ایم از منابع خارجی به عنوان فاینانس استفاده مطلوب بریم.»

نمودار شماره ۱ تعداد پیام های صادره و وارده شبکه سوییفت بانک مرکزی را نشان داده است. همان طور که مشاهده می شود در سال ۹۴ که برجام به تصویب رسید، تنها ۲۷۰۰ تبادلات ارزی از طریق شبکه سوییفت انجام شده اما به تدریج این تبادلات افزایش یافته و به تعداد ۵۵۰۰ افزایش یافته است.

نمودار شماره ۲ میزان تراکنش های بین‌بانکی ایران با سایر بانک های جهان از طریق شبکه سوییفت در سال ۲۰۱۷ نشان داده است. همان طور که مشاهده می شود بیش ترین تبادلات مالی بین‌بانکی ایران با ترکیه و پس از آن با سوئیس و چین انجام شده است.

مشکلات موجود در به‌کارگیری از شبکه سوییفت

علاوه بر ایران کشورهای دیگری چون چین و روسیه به دلیل وجود ضعف هایی که در این سیستم وجود دارد، به دنبال جایگزینی برای این سیستم هستند. بدین منظور، روسیه برای مبادلات داخلی بانکی خود جایگزینی برای سوییفت ایجاد کرده است. از سال ۲۰۱۵ نیز چین هم یک جایگزین بومی برای انجام تراکنش های بین‌المللی ایجاد کرده است. علاوه بر آن سوییفت یک برنامه قدیمی ۴۵ ساله است که اخیرا هک شده و حدود ۶ میلیون دلار آن دزدیده شده و این اولین باری نیست که این سیستم هک شده است. همچنین گاهی افراد نیاز دارند تا به جای پول، چک های خود را انتقال دهند اما در شبکه سوییفت چنین امکانی وجود ندارد.
به دلیل مشکلات موجود در به‌کارگیری از شبکه سوییفت و از همه مهم تر اعمال مجدد تحریم ها، ایران به دنبال راه های جایگزین سوییفت جهت ادامه مبادلات بین‌المللی خود خواهد بود که در ادامه به تعدادی از روش های جایگزین سوییفت اشاره شده است.

روش های جایگزین شبکه سوییفت در دوران تحریم

۱- حواله های بانکی
حواله های بانکی روشی بسیار کند و قدیمی با هزینه بالا و ایمنی بسیار پایین است که در تحریم های سال ۲۰۱۲ مورد استفاده قرار گرفت. درواقع در این سال تنها راه صادرات نفت ایران استفاده از طریق حواله های بانکی بود که البته بانک های بسیار کمی در خارج از کشور این حواله ها را قبول می کردند. این موضوع اصلی ترین دلیل کاهش درآمدهای نفتی ایران در دوران تحریم بود.

۲- سامانه سپام

در زمان تحریم ها و قطع ارتباط با شبکه سوییفت، بانک مرکزی سامانه سپام را جایگزین سوییفت شبیه‌سازی کرد. این سامانه توانسته بود بیش از ده ها پیام بین‌بانکی را منتقل و از مختل شدن کار بانک ها در بخش ارزی جلوگیری کند. سپام یک زیرساخت پیام‌رسانی واحد مالی ملی در کشور است که برای تمامی مراودات مالی به‌ویژه حوالجات ارزی قابل استفاده است و امکان اتصال به بانک های خارجی در خارج از کشور از طریق این سامانه فراهم شده است.

۳- استفاده از سایر ارزها به جای دلار

ایران به منظور کاهش وابستگی به دلار تلاش کرده تا یورو را بیش تر در مبادلات اقتصادی خود دخیل کند و معاملات خود را براساس یورو انجام دهد. سه کشور اروپایی (آلمان، انگلیس و فرانسه) برای ادامه تجارت خود با ایران بدون استفاده از دلار موافقت کرده اند. همچنین چین مایل است تا مبادلات خود را از طریق یوان با ایران انجام دهد. اما جایگزین کردن یورو یا سایر ارزها به جای دلار تمامی مشکلات را حل نخواهد کرد. زیرا هم‌اکنون بسیاری از کشورها در مراودات دوطرفه خود از دلار استفاده نمی کنند اما زمانی که به هر دلیلی امکان انجام معامله با ارز طرفین وجود نداشته باشد، ارز جایگزین یعنی دلار را به کار می برند. ضمن اینکه در حال حاضر وابستگی نظام ارزی به دلار نه‌تنها در ایران بلکه در دنیا قابل چشم‌پوشی نیست. براساس گزارش بانک جهانی، ۶۰ درصد معاملات دنیا با دلار آمریکا انجام می شود. به‌کارگیری از ارزهای دیگر به جای دلار به معنای تحمل ریسک و هزینه بیش تر است چراکه ممکن است انجام مراودات غیردلاری به کندی صورت گیرد. آمارهای گمرک نشان داده است که سهم کشورهایی که مبادلات غیردلاری انجام داده اند حدود ۶۲ درصد بوده است که در مقابل سهم واردات انجام‌شده از آمریکا 4/0 درصد از کل واردات بوده است. صادرات غیردلاری نیز ۳۵ درصد بوده و آمریکا 3/0 درصد از کل صادرات را به خود اختصاص داده است. این آمار بیانگر آن است که امکان جایگزینی یورو با دلار در معاملات وجود دارد و سهم آمریکا در مبادلات بین‌المللی ایران قابل چشم‌پوشی است. اما با وجود اینکه کشور به سمت استفاده از ارزهای ثالث مانند یورو حرکت کرده اما بهبودی در عرصه بین‌الملل حاصل نشده است. زیرا علاوه بر اینکه انتقال سیستمی و فیزیکی دلار برای ایران با مشکلاتی مواجه است، استفاده از سایر ارزها نیز با محدودیت و مشکل مواجه بوده و در اغلب موارد با هزینه و ریسک بالایی صورت گرفته است. به همین دلیل بهترین راه‌حل استفاده از سازوکار پیمان های پولی است. بدین صورت که به جای ارز ثالث از ارزهای ملی دو کشور برای مبادلات استفاده می شود.

۴- ایجاد یک شبکه مالی مستقل توسط اروپا

با ایجاد کانالی از طریق اروپا امکان ارتباط بین‌بانکی را میتوان تا حدی فراهم آورد. این کانال می تواند از طریق یک حساب مخصوص ایجاد شود. حساب مخصوص حسابی است که نزد یک یا چند بانک مرکزی اروپایی ایجاد می شود و درآمدهای ایران در آن به صورت متمرکز نگهداری می شود.

۵- تکنولوژی بلاکچین و استفاده از ارز رمزها

افزایش روزانه ارزش بیت‌کوین در مقابل دلار باعث شده تا این پول های دیجیتال در دوران تحریم مورد توجه قرار گیرد. با اعمال تحریم های آمریکا علیه ایران، کشور ما از جامعه بانکی بین‌المللی فاصله خواهد گرفت اما از آنجایی که سرمایه گذاری و تجارت با بیت‌کوین از حوزه اختیارات دولت آمریکا خارج است، ایران می تواند از طریق آن به فعالیت های خود ادامه دهد. از آنجایی که پرداخت ها از طریق پول های دیجیتال به صورت peer-to-peer بین طرفین معامله و بدون به کارگیری از بانک ها، شرکت های پرداخت و کارت های اعتباری انجام می شود، می توان به راحتی تحریم ها را دور زد. درواقع ارز رمزها به دلیل تسهیل مراودات اقتصادی به دور زدن تحریم ها اختصاص دارد. همچنین ارز رمزها نسبت به سایر پلتفرم های جهانی بین بانکی مانند سوییفت از سرعت و امنیت بالاتری برخوردار است. مهم تر از همه اینکه برای بیت‌کوین مرز و تحریم معنایی ندارد. در زمینه امکان جایگزین شدن پول های دیجیتال به جای سوییفت و سایر روش های قدیمی ولی‌الله فاطمی عضو سابق هیات‌مدیره بانک ملی و یکی از افراد پیشرو در زمینه الکترونیکی کردن پول خبر داده است که در بانک مرکزی زمینه های ایجاد ارز دیجیتال ملی انجام شده و تا پایان سال جاری یا نهایتا تا سال آینده این پول در کشور به‌طور رسمی وارد مبادلات اقتصادی خواهد شد. پورابراهیمی رئیس کمیسیون اقتصادی مجلس از خروج بیش از 2.5 میلیارد دلار سرمایه ایرانی برای خرید ارز دیجیتال خبر داد. او همچنین اذعان داشت استفاده از ارز رمزها به دلیل عدم شفافیت و نداشتن پشتوانه معتبر خطرات جدی را در سیستم بانکی ایجاد خواهد کرد. درخصوص ضدتحریم بودن ارزهای دیجیتالی نیز خاطرنشان کرد که عدم ارتباط ارزهای دیجیتال با رگولاتور مالی ایالات متحده آمریکا باعث شده تا تحریم ها دور زده شود.

 گزینه های جایگزین شبکه سوییفت توسط کشورها

تنها ایران نیست که به دلیل تحریم ها به دنبال راه هایی برای جایگزین کردن شبکه سوییفت است. کشورهای دیگر به دلیل هزینه بالای استفاده از شبکه سوییفت، پایین بودن امنیت این سیستم و امکان هک شدن آن و زمان بر بودن انتقالات مالی با به‌کارگیری از این شبکه باعث شده تا کشورها به دنبال راه های جایگزین با این شبکه هستند.

روسیه

در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ به دلیل کشمکش هایی که بین روسیه و قسمت شرقی اوکراین پیش آمد، غرب اتصال بانک های روسیه را به شبکه سوییفت قطع کرد. روسیه نیز در پی احتمال قطع شدن مجدد از شبکه سوییفت به دنبال جایگزینی برای این سیستم بوده است. در راستای این هدف بانک مرکزی روسیه در سال ۲۰۱۷ سیستم پرداختی به نام میر Mir Payment System را راه اندازی کرد که هم‌اکنون ۹۰ درصد از دستگاه های خودپرداز در این کشور به این سیستم تجهیز شده اند. که این سیستم پرداخت درواقع یک ورژن داخلی و ملی از ویزا و مستر کارت در روسیه است. گزارش ها حاکی از آن است که حدود ۳۳۰ بانک روسی به سیستم انتقال پیام های مالی (SPFS) در سال ۲۰۱۶ متصل شده است.

چین

کشور چین در راستای ایجاد سیستم پرداخت داخلی و جایگزین سوییفت و محافظت خود در برابر قطع شدن از شبکه سوییفت گام بسیار بزرگی برداشته است. همچنین بانک مرکزی چین به منظور حفظ رنمینبی در مقابل سایر ارزها سیستم پرداخت جایگزین سوییفت را راه اندازی کرده است. این سیستم با نام CIPS توانسته تا نیاز شبکه بانکی چین به اتصال به شبکه سوییفت را کاهش دهد. با استفاده از این سیستم چین توانسته مبادلات خود را تسهیل و از یوان برای انجام مبادلات استفاده کند. این سیستم در سال ۲۰۱۵ توسط بانک مرکزی چین راه‌اندازی شده است. با ایجاد این سیستم علاوه بر تسهیل مبادلات، یوان نیز بیش از پیش تقویت و بین‌المللی شده است. در حال حاضر ژاپن و چین بدون نیاز به دلار و اتصال به شبکه سوییفت، مبادلات خود را انجام می دهند. در حال حاضر ۱۹ بانک چینی به‌طور مستقیم و ۳۸ بانک چینی و ۱۳۸ بانک غیرچینی به‌طور غیرمستقیم به این سیستم متصل هستند. همچنین پیش بینی شده است که این سیستم جایگزین کامل سوییفت شود و چین تمامی مبادلات خود را از طریق این شبکه انجام دهد.

اروپا

اروپا نیز به دنبال راه‌اندازی سیستمی به جای سوییفت است. با وجود اینکه این شبکه مربوط به اروپا و خواستگاه آن در کشور بلژیک بوده است اما هایکو ماس وزیر امور خارجه آلمان در کنفرانس سفیران آلمان در برلین گفت که اروپا درحال مطالعه بر سیستم ها و کانال های پرداخت است که کم ترین وابستگی را به سوییفت داشته باشند. اخیرا ماس گفت که یک صندوق پولی اروپایی مستقل از سیستم آمریکا راه‌اندازی شده است.

سوئیس

در این کشور بانک های بزرگ استفاده از بلاکچین را آغاز کرده اند اما برای انجام تراکنش های بین‌بانکی در داخل این کشور نیز استفاده از بلاکچین مورد توجه قرار گرفته است. در این کشور هزینه و محدودیت استفاده از سیستم های پرداخت قدیمی و امکان هک شدن این سیستم ها و دسترسی به اطلاعات آن ها مانند SWIFT روش های جدید انتقال پول مانند بلاکچین را متداول کرده است. برای مثال بانک خصوصی Falcom در آگوست ۲۰۱۷ از به‌کارگیری بلاکچین در مدیریت دارایی های مشتریانش خبر داده است و در دفتر مرکزی این بانک در زوریخ امکان استفاده مشتریان از بلاکچین فراهم شده است. در بانک Swissquote نیز از سال ۲۰۱۷ امکان استفاده از ارز رمزها فراهم آورده است. IG بانک نیز از سال ۲۰۱۷ امکان خرید و فروش بیت‌کوین را برای مشتریانش فراهم آورده است.

ایران

ایران توانست در دوران تحریم ها سامانه سپام را جایگزین شبکه بانکی خود در داخل کشور کند اما زمانی می تواند این سامانه را بین‌المللی کند که کشورهای طرف معامله با ایران این موضوع را بپذیرند.

هندوستان

هندوستان توانسته بخشی از پول خود را بدون استفاده از شبکه سوییفت با استفاده از بلاکچین منتقل کند. این کشور توانست با استفاده از بلاکچین ۴۰ دلار در هر تراکنش در هزینه های خود ذخیره کند و انتقالات خود را ظرف چند ثانیه انتقال دهد درحالی‌که با به‌کارگیری از سوییفت این کار روزها طول می کشید.

منبع: ماهنامه بانکداری آینده شماره 35