چرا معضل پرداخت خرد حل نشده است؟
با وجود تعداد زیاد اپلیکیشن‌ها و سخت‌افزارهای کیف پول;
استفاده از کارت‌های نقدی برای پرداخت‌های خرد هزینه و بار اضافی روی دوش بانک‌ها گذاشته است.
به گزارش پایگاه خبری بانکداری الکترونیک، آمار پرداخت‌های خرد بهتر که نمی‌شود هیچ، بدتر نیز می‌شود. سال ۱۳۹۳ اعلام شد ۴۰ درصد تراکنش‌ها زیر ۲۰ هزار تومان است. سال ۱۳۹۴ هم گفتند ۵۰ درصد تراکنش‌ها زیر ۱۰ هزار تومان است. حالا هم مشخص شده ۹۰ درصد تراکنش‌هایی که انجام می‌شود زیر یکصد هزار تومان است. حجم تراکنش‌های بانکی نسبت به سال‌های گذشته رشد بسیار زیادی پیدا کرده و بیشتر هم می‌شود. تقریبا همه داستان را از بر هستند؛ داستانی که در آن سیاست‌گذاران برای اینکه استفاده از کارت‌های بانکی را رواج دهند، برای انجام تراکنش از طریق کارت‌خوان‌ها کارمزد دریافت نکردند. حالا اینکه از دست‌فروشان تا رانندگان همه کارت‌خوان دارند به کنار، مبالغی که برای آن کارت‌های شبکه شتاب کشیده می‌شوند، اغلب خرد است.
حجم بالای خرد بودن پرداخت‌ها یک ایراد جدی دارد؛ از آنجایی که کارمزدی برای آنها دریافت نمی‌شود، تنها فشار و هزینه بیشتری بر دوش بانک‌ها و شرکت‌های پرداخت و PSP می‌گذارد. غالب کشورها برای حل این مساله یا روی کارت‌خوان‌ها کارمزد در نظر گرفته‌اند یا کیف پول‌ها را به میان آورده‌اند و اکثرا هم هر دو را به کار می‌برند. کیف پول‌ها نیز چند صباحی است که راه خود را به ایران باز کرده‌اند و ابزارهای کوچک و بزرگ پرداخت خرد به اشکال مختلف به‌دنبال حل این معضل هستند، اما چرا تاکنون تغییری در وضعیت پرداخت خرد به وجود نیامده است؟
وقتی می‌گوییم خرد دقیقا از چه حرف می‌زنیم؟
باید پیش از همه ببینیم راهکارهای ما برای پرداخت خرد چیست. تعریف دقیقی برای پرداخت خرد وجود ندارد و شاید نتوان رقم مشخصی را در کشور نام برد که بتوان آن را «خرد» تلقی کرد. همین نسبی بودن، خود به شکلی مشکل‌ساز است. اگر به‌صورت قراردادی در نظر بگیریم که پرداخت‌های زیر ۵۰ هزار تومان خرد محسوب می‌شود، می‌توانیم بگوییم قانونی برای این پرداخت‌ها وجود ندارد. نبود قانون‌گذاری می‌تواند اولین نکته باشد. برخی از بانک‌ها تنها در ارسال پیامک‌های بانکی ابتکار به خرج داده‌اند و خریدهای زیر ۱۰ یا ۵ هزار تومان را پیامک نمی‌کنند. اما جز این هیچ دستورالعمل یا قانون مشخصی که بتواند پرداخت‌های خرد را از کلان جدا کند، در دست نیست. با این همه کسب‌وکارها به لحاظ حجم پرداخت‌ها قابل تقسیم هستند. کسب‌وکارهای زیادی وجود دارند که از ارقام خرد استفاده نمی‌کنند و در مقابل کسب‌وکارهای دیگری هم هستند که میانگین حجم تراکنش‌های روزانه آنها زیر ۱۰۰ یا حتی ۵۰ هزار تومان است. نانوایی‌ها، تاکسی‌های درون‌شهری، سوپرمارکت‌های محلی و کسب‌وکارهای خدماتی مختلف همگی جزء مشاغلی محسوب می‌شوند که اغلب با ارقام کوچک و متعدد سروکار دارند.
پرداخت خرد چقدر خرد است؟
تعریف یکسانی برای پرداخت‌های خرد، حتی به‌صورت جهانی نیز وجود ندارد و هر کسب‌وکاری با توجه به بازار و شرایط و امکانات خود رقم مشخصی را به‌عنوان پرداخت خرد در نظر می‌گیرد. به‌عنوان مثال، پی‌پال رقم‌های کمتر از پنج پوند را خرد می‌داند، ولی شرکت ویزا همه تراکنش‌هایی را که حجم آنها کمتر از ۲۰ دلار استرالیایی باشد، خرد محسوب می‌کند.
پادشاهی پول نقد
نخستین راهکاری که این مشاغل پیش پای خود دارند، پول نقد است. اما گاه همین پول نقد به‌جای راهکار، خودش یک معضل است. حجم نقدینگی در سال‌های گذشته نوسانات زیادی داشته که عموما به سیاست‌های پولی و مالی دولت برمی‌گردد. اسکناس‌ها و سکه‌ها هر ساله هزینه زیادی بابت نگهداری، تولید و اصطکاک بر دوش دولت می‌گذارند. با همه اینها به اندازه کافی اسکناس و پول خرد در اختیار کسب‌وکارهای خرد قرار ندارد.
در بسیاری از این کسب‌وکارها معضلی به نام پول خرد وجود دارد که اغلب به کشمکش و مشاجره بین دو طرف منجر می‌شود. در این میان نیز یا صاحب کسب‌وکار مجبور است از بخشی از حق خود بگذرد یا مشتری آنها. مشکل بعدی، حمل این حجم از پرداخت‌های خرد است. کم پیش نیامده مطب پزشکانی که «کارت بانکی قبول نمی‌کردند»، مورد سرقت و دزدی قرار گرفته و کسبه بسیاری هم بودند که در میان راه انتقال پول صندوق به بانک‌ها از آنها دزدی شده است. البته اکنون صندوق‌های خود‌دریافت بسیاری در سطح کشور فعال هستند که از طریق آنها می‌توان بدون مراجعه به بانک پول نقد موجود را به حساب بانکی خود واریز کرد. اما این راهکار بیشتر برای مراجعه کمتر مردم به شعبه‌ها در نظر گرفته شده و شاید آنقدرها هم به اندازه خودپردازها در دسترس نباشند که بتوان روی امنیت در حمل‌ونقل آنها حساب کرد.
با همه اینها پول نقد با همه مشکل‌هایش همچنان حاکم بازار است و پادشاهی می‌کند. مردم استفاده از پول نقد را نه رها می‌کنند و نه به رهایی از آن تن می‌دهند. علت ساده است؛ پول نقد ساده‌ترین و سریع‌ترین راه پرداخت و تبادل در بین تمام راه‌های دیگر است. بنابراین تا زمانی که راهکار ساده‌تری نسبت به آن به وجود نیامده، سکه‌ها و اسکناس‌ها تخت و بارگاه خود را حفظ خواهند کرد.
بزن و برو؛ راهکار شهرداری برای پرداخت حمل‌ونقل شهری
غیر از کارت‌خوان‌ها و دستگاه‌های خودپرداز، شهرداری راه دیگری برای پرداخت خرد ارائه کرد. با رواج مترو و بعد هم خطوط اتوبوس‌های BRT کارت‌های مترو هم بین مردم رونق گرفت. این کارت‌ها را می‌توان نخستین کیف پولی دانست که به شکل رسمی توزیع شد و مورد استقبال هم قرار گرفت. البته شاید کلمه «استقبال» نتواند صحیح باشد، چراکه شهرداری راه پرداخت دیگری پیش پای شهروندان قرار نداده بود و همه به شکلی انحصاری مجبور بودند از همین راه، کرایه سفر خود با مترو و اتوبوس را بپردازند. با این حال این کارت، مزیت‌هایی هم داشت. آفلاین بود و تنها با یک تماس می‌شد از گیت‌ها گذشت. بنابراین وقت کمی از مردم می‌گرفت. مردم هم قبول کرده بودند حجم کمی از پول خود را در این کیف پول نگهداری کنند تا به‌‌مرور زمان بابت حمل‌ونقل شهری پرداخت شود. به این شکل از پرداخت‌های خرد، به اصطلاح tap and go می‌گویند. یعنی برو و دیگر نگران پول خرد و زدن رمز دوم و اعلام بلند رمز اول نباش؛ راهی ساده و کاربردی.
به‌جز شهرداری، سایر نهادها و سازمان‌ها و کسب‌وکارهای حوزه فین‌تک نتوانستند چنین راهکاری را به‌سادگی ارائه دهند. مساله، تامین سخت‌افزار و فروش و توزیع کارت و دستگاه‌های مخصوص آن نبود؛ رگولاتوری با آنها مشکل داشت. به عقیده نهاد ناظر، از تجمیع این مبالغ خرد می‌شد رقم بزرگی به دست آورد که شرایط را برای خلق پول فراهم می‌کرد. در این صورت شرکت‌ها و استارت‌آپ‌هایی که کیف پول الکترونیکی ارائه می‌کنند، می‌توانستند به چیزی شبیه بانک تبدیل شوند، بدون اینکه بانک باشند؛ بنگاهی برای دریافت پول (در این شرایط، مبالغ اندک زیر ۲۰۰ هزار تومان) و نگهداری آنها تا زمانی که صاحبان این حساب بخواهند آن را خرج کنند.
این شکل از پرداخت در دنیا به نام پرداخت‌بانک شناخته می‌شود. پرداخت‌بانک‌ها شبیه بانک هستند، اما نه می‌توانند وام و قرض بدهند و نه کارت بانکی صادر کنند. با پرداخت‌بانک‌ها تنها می‌توان سپرده گرفت و پرداخت انجام داد. این سپرده‌ها همگی نقدی است و اگر مشتری در حساب خود سپرده نداشته باشد، پرداختی هم انجام نمی‌شود. این کسب‌وکارها به‌جای کارت در پرداخت‌های خود از موبایل استفاده می‌کنند، اما پرداخت موبایلی آنها آفلاین است و به صورت tap and go انجام می‌شوند.
در دنیا چه کرده‌اند؟
هند اپلیکیشن‌های مختلفی برای پرداخت خرد و حمل‌ونقل شهری دارد، اما بیشتر این اپلیکیشن‌ها هندی نیستند. این کشور به‌علت جمعیت بالا و حجم بالای نقدینگی و مشکلات مختلفی که پول نقد ایجاد کرده است، ظرفیت زیادی برای پرداخت‌های خرد موبایلی دارد و می‌تواند بستر مناسبی برای ورود شرکت‌های خارجی بین‌المللی به آن باشد. شرکت‌هایی مانند واتس‌اپ، اوبر و Truecaller از جمله شرکت‌هایی هستند که کشور هند را بازار مناسبی دیده بودند. با این همه گوگل سال گذشته گوی سبقت را از رقبایش ربود و با اپلیکیشن تز که یک سرویس کیف پول پرداخت موبایلی است، کار خود را در هند آغاز کرد. تز نخستین کیف پول تولیدی شرکت گوگل است. مردم هند می‌توانند با استفاده از اپلیکیشن تز، برای دوستان‌شان پول بفرستند و پرداخت‌هایشان را انجام دهند. به گفته گوگل، تز فقط برای خدمت‌رسانی در هند ساخته شده است. در این اپلیکیشن افراد می‌توانند با Audio QR و بدون هیچ نیازی به چیپ‌های NFC انتقال پول فردبه‌فرد انجام دهند.
جزیره‌های کوچک کیوآرکدها و استندهای دور از هم
استارت‌آپ‌ها البته تنها کسانی نبودند که سراغ کیف پول رفتند. شرکت‌های فعال در حوزه پرداخت هر کدام به‌نحوی تلاش کردند به میزان سهمی که در بازار دارند، راهکاری برای پرداخت خرد ارائه دهند. به‌عنوان مثال، اغلب PSPها در اپلیکیشن پرداخت خود، کیف پول یا صندوق پرداختی در نظر گرفتند که با شارژ آن می‌شود از صندوق‌های فروشگاهی هوشمند، خریدهای خرد انجام داد، کرایه تاکسی را پرداخت یا به‌سادگی موبایل را روی دستگاه‌های کارت‌خوان همان PSP گذاشت تا خرید انجام شود. البته هر کدام از این اپلیکیشن‌های پرداخت سراغ تنها یک یا دو مورد از این سرویس‌ها می‌رفتند و همه امکانات را پوشش نمی‌دادند. در عین حال نیز هر کدام به لحاظ جغرافیایی بازار مشخصی برای خود انتخاب کرده‌اند.
به‌عنوان، مثال نرم‌افزار کیپاد، کیف پول محصول شرکت فناپ، در دو شهر مشهد و قزوین فعالیت می‌کند و تنها حمل‌ونقل اتوبوس‌های شهری را هدف قرار داده و تنها چند وقتی است اعلام کرده کاربران این اپلیکیشن می‌توانند پرداخت‌های خرد خود را روی کارت‌خوان‌های فناپ تنها با نزدیک کردن موبایل به آنها انجام دهند. شرکت سیمرغ تجارت نیز روی همان کارت‌های بانکی مردم، کیف پولی برای پرداخت خرد در نظر گرفته است، اما فقط برای دارندگان کارت‌های بانک تجارت و فقط برای مردم شهر زنجان. این شرکت نرم‌افزار سیموپی را هم عرضه کرده است و با این نرم‌افزار می‌توان در نانوایی‌ها تنها با موبایل نان خرید، البته اگر دستگاه بارکدخوان مخصوص سیمرغ تجارت را داشته باشند. بهپرداخت ملت نیز اعلام کرده که کاربران اپلیکیشن سکه می‌توانند کیف پول خود را روی این نرم‌افزار موبایلی داشته باشند. این شرکت PSP صندوق فروشگاهی هوشمندی هم دارد که بدون متصدی می‌توان با تلفن همراه از آن خرید کرد، البته در صورتی که مشتریان اپلیکیشن سکه را داشته باشند. شرکت توسن سها هم به کاربران نرم‌افزار ایزی‌پی خود این امکان را می‌دهد که با شارژ کیف پول نرم‌افزار، با تلفن همراه خود، کرایه مترو، اتوبوس و تاکسی‌های خود را نیز بپردازند. اپلیکیشن‌های استارت‌آپی فعال در کیف پول هم یکی دو تا نیستند. فون‌پی با سازمان تاکسیرانی همکاری می‌کند. پیگیر، دانشگاه کردستان را هدف قرار داده است، مانیار انتقال وجه خرد بین مخاطبان تلفن همراه کاربرانش را ممکن می‌کند و پولیتو به‌دنبال ورود به عرصه تاکسیرانی و پرداخت‌های خرد شهری است.
فعالیت‌ها به قدری زیاد است که نام بردن آنها وقت زیادی می‌گیرد، اما کدام‌یک از آنها به‌صورت رایج در دست مردم قرار گرفته‌اند و همه‌گیر شده‌اند؟ عموم مردم به‌خوبی با سایت‌های فروش آنلاین، تاکسی‌های اینترنتی و انواع و اقسام اپلیکیشن‌های پرداخت و بانکی آشنایی دارند، اما چرا عده کمی هستند که از کیف پول‌ها شنیده‌اند و عده کمتری هم در یکی از آنها حساب کاربری دارند و تعداد حتی کمتری هم از آنها مرتب استفاده می‌کنند؟
تجمیع کیف پول‌های تاکسیرانی
در حال حاضر شرکت تاکسیرانی استان تهران تنها با شرکت راهکارهای همراه سارینا که محصول آن با نام فون‌پی شهرت دارد، همکاری می‌کند. این مساله اعتراض سایر کسب‌وکارهایی را که در حوزه حمل‌ونقل شهری و خصوصا تاکسیرانی کیف پول ارائه می‌کنند، برانگیخته است. با این همه علیرضا قنادان، مدیرعامل این سازمان معتقد است اگر بخواهیم به همه کیف پول‌ها اجازه دهیم کارت یا استند کد QR خود را در تاکسی آویزان کنند با صحنه ناخوشایندی در تاکسی‌ها مواجه خواهیم شد. در عین حال امکان دارد کد QR اپلیکیشن کیف پول کاربر نیز در تاکسی وجود نداشته باشد. او پیشنهاد می‌کند تمام کیف پول‌ها در این حوزه با یکدیگر تجمیع شوند و تنها یک کد در تاکسی وجود داشته باشد. این پیشنهاد تقریبا با موافقت همه کسب‌وکارهای کیف پول مواجه شده است.
جعفر پشامی، قائم‌مقام مدیرعامل و عضو هیات‌مدیره توسن سها که با محصول ایزی‌پی خود معروف است، درباره این تجمیع می‌گوید: «طرح پلتفرم باز سازمان تاکسیرانی بسیار به توسعه سریع این خدمت در جامعه کمک خواهد کرد. در واقع یک سامانه مرکزی یک بارکد دوبعدی واحدی به رانندگان ارائه خواهد کرد و به‌عنوان یک سامانه واسط بین تراکنش‌های انجام‌شده از طریق اپ‌های مختلف موبایل و حساب‌های رانندگان، مدیریت تراکنش‌ها و تسویه حساب را به انجام می‌رساند. در این صورت مردم می‌توانند با هر اپلیکیشنی که دارند، کرایه تاکسی خود را پرداخت کنند و با سرعت بیشتری پرداخت از طریق تلفن همراه جهت پرداخت کرایه تاکسی، در جامعه رواج و توسعه پیدا می‌کند.»
کیف پول‌ها به جزیره‌های کوچک جدا از همی تبدیل شده‌اند که توانایی ارتباط با یکدیگر را ندارند. درست مثل خودپردازهای زیادی که در سطح شهر کار گذاشته شده‌اند، اما تنها کارت‌های بانک خود را قبول می‌کنند. مردم هم برای خرید تنها می‌توانند از فروشگاه‌هایی خرید کنند که کارت‌خوان بانک آنها را داشته باشد. در چنین شرایطی معلوم است که مردم از کارت‌های بانکی استفاده نمی‌کنند و به استفاده از پول نقد ادامه می‌دهند. کیف پول‌ها به شبکه‌ای برای تجمیع نیاز دارند تا بقای خود را بین مردم تضمین کنند؛ شبکه‌ای که بتواند آنها را ساماندهی کند و با مشخص کردن حساب‌ها و پذیرندگان و جابه‌جایی پول‌ها بین کیف پول‌های مختلف نظم برقرار کند.
بنابراین اگر کاربری در کیف پول آپ خود شارژ داشت و پذیرنده نانوایی استند کد QR بهپرداخت را دریافت کرده بود، پرداخت انجام می‌گیرد. حال بحث اینکه اپلیکیشن‌های پذیرنده‌های خرد مانند فروشگاه‌ها، میوه‌فروشی‌ها و نانوایی‌ها با هم تجمیع شوند و کیف پول‌های حمل‌ونقل هم تجمیع جداگانه‌ای خواهند داشت، مساله‌ای دیگر است. مهم این است که این تجمیع بین حساب‌های مشخص کیف پول صورت بگیرد. در این صورت سر پیکان به یک سمت هدایت می‌شود؛ رگولاتور.
چشم‌انتظار انتشار مستند پرداخت‌بانی
مشکل رگولاتور با کیف پول‌ها کمبود و نبود قوانین است. در عین حال، اقتصاد کشور و خصوصا حوزه پرداخت هم به‌شدت به وجود آنها نیاز دارد. استارت‌آپ‌های حوزه کیف پول هم منتظر رگولاتور نشدند و یکی پس از دیگری جوانه زدند و راه‌های مختلفی را در پیش گرفتند. یکی تلاش می‌کند با پیوستن به یک PSP به منابع بیشتری دست پیدا کند و دیگری با نهادهای مختلف مانند دانشگاه‌ها و شهرداری‌های شهرهای مختلف در حال مذاکره است. آنها تلاش دارند با پوشش محیط‌های کوچک، مانند خطوط تاکسیرانی یک شهر یا تمام فروشگاه‌های یک شهرک یا دانشگاه به رشد و بقای خود ادامه دهند تا به اندازه توان خود از بار حجم تراکنش‌های سنگین خرد بکاهند.
بانک مرکزی سرانجام به کیف پول‌ها نام پرداخت‌بان داد و اعلام کرد دی‌ماه ۱۳۹۶ مستند و چارچوب قوانین مربوط به فعالیت‌های آنها و پرداخت‌یارها را منتشر می‌کند. مستند پرداخت‌یارها که به استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای حوزه ارائه درگاه پرداخت اینترنتی مربوط بود، منتشر شد، اما انتشار سند پرداخت‌بان‌ها به تعویق افتاد. مسائل زیادی حول محور کیف پول‌ها وجود دارد که پرونده آنها را باز نگه داشته و هنوز راهکاری برای آنها در نظر گرفته نشده است. مسائلی مانند اینکه چه نهادی باید نظارت بر کیف پول‌ها را به عهده بگیرد، کیف پول‌ها در چه نوع حساب بانکی می‌توانند سپرده‌های کاربران خود را نگهداری کنند و آیا امکان تجمیع شدن با یکدیگر را دارند یا خیر و اگر این تجمیع صورت گرفت، چه مسئولیت‌ها و اختیاراتی خواهد داشت. هنوز پاسخ مشخصی برای این پرسش‌ها در نظر گرفته نشده و تا زمانی که قانون به‌صورت رسمی فعالیت کیف پول‌ها را تایید نکند، آنها نمی‌توانند به‌صورت جدی در بین مردم رشد کنند. تا آن زمان کیف پول‌ها قمرهای کوچک متعددی هستند که دور سیاره پرداخت خرد بی‌هدف خواهند چرخید.
منبع: ماهنامه عصرتراکنش