فرصت طلایی در پیش رو
توسعه محصولات و خدمات در صنعت بانکداری ایران
در طول 33 سال 36 مرتبه با اعمال قوانین و مقررات مختلف طناب تحریم تنگتر شده است و هر تحریم، بسته به نوع هدف، سیاست و قوانین حمایتی مربوط به آن، تأثیر کم، متوسط یا زیادی را بر اقتصاد ایران گذاشته است یا حتی بعضی از آنها غیرقابل اجرا بود.
الف) چشمانداز آینده علم و فناوری در ایران چگونه است؟
ب) صنعت بانکداری جهان به چه سمت میرود؟
ج) چشمانداز بازار برای بانکهای ایرانی چگونه است؟
الف) آینده علم و فناوری در ایران
روندهای کلی فناوری در ایران
برنامه هستهای ایران تنها زیر مجموعهای از یک سبد بزرگتر از برنامه دولت در هزینه علم و فناوری است. ایران برخلاف تحریمها هزینههای موثری را در تحقیق و توسعه در زمینههایی مانند نانو تکنولوژی، بیولوژی، سلولهای بنیادی، ژنتیک، مهندسی شیمی، هوا و فضا، کشاورزی، لیزر، کامپیوتر و الکترونیک انجام داده است. دولت ایران توسعه فناورانه را به عنوان یکی از سه اولویت برنامه توسعه ایران تا سال 1400 معرفی کرده است. با باز شدن تحریمها، فضای مالی دولت گسترش مییابد بهطوری که تا 400 درصد افزایش بودجه دولت برای تحقیق و توسعه تا سال 1410 پیشبینی شده است که 4 درصد تولید ناخالص ملی خواهد شد. اگر این ارقام تحقق یابد، ایران به خوبی میتواند به رهبر توسعه فناوری تجاری در منطقه تبدیل شود.
تأمین مالی و حمایت از شرکتهای نوپا
شرکتهای نوپا در ایران در حال حاضر شروع به جلب توجه جدی از سمت سرمایهگذاران فن آوری در سراسر جهان کرده است. با تنها سه شرکت سرمایهگذاری ریسکپذیر در کشور و تعداد انگشتشماری از برنامههای دولت برای حمایت از شرکتهای کوچک و متوسط، باز کردن راه برای سرمایهگذاران خارجی، توسعه کسب و کار در کشور را بسیار آسانتر خواهد کرد. با این حال، شرکتهای نوپا ایران نه تنها نیاز به پول دارند، بلکه از دسترسی بدون محدودیت به فناوریهای جدید نیز بهره خواهند برد. با توجه به اینکه در حال حاضر شرکتهای بینالمللی فناوری برای ورود به بازار ایران در حال مسابقه هستند، افقهای خلاقیت کارآفرینان تکنولوژی به احتمال زیاد گسترش خواهد یافت و مدلهای کسب و کار پیچیده، انعطافپذیر و نوآورانه در اختیار کارآفرینان ایرانی قرار خواهد گرفت.
نگاه داشتن استعدادها در وطن
با اینکه ایران یکی از کشورهایی در دنیاست که بیشترین مخارج را برای آموزشوپرورش میپردازد، صاحبان کسب و کار به دشواری کارمندان ماهر برای خود مییابند. هر سال حدود 20 درصد از هزینههای اجتماعی ایران صرف آموزشوپرورش میشود که معادل 4.5 درصد از تولید ناخالص ملی است که این رقم ایران را در صدر جدول جهانی هزینه برای تحصیلات قرار میدهد. ولی از سمت دیگر ایران دارای بالاترین نرخ فرار مغزهاست، بهطوری که سالانه حدود 150000 متخصص اقدام به مهاجرت میکنند. تشویق جوانان ایرانی برای بازگشت به وطن میتواند یکی از نتایج رفع تحریمها باشد ولی کارهایی بیش از این باید انجام شود تا اطمینان به وجود آید که بخش فناوری ایران دارای متفکرین جوان و پیشگام برای حرکت به سمت جلو است.
جریانسازی کارآفرینی در سراسر جامعه
نوآوری در عمق فرهنگ ایران جای دارد ولی کارآفرینی چنین جایگاهی را ندارد! کار سنتی دولتی و خصوصی هنوز در جامعه به صورت یک مکان امن برای امرار معاش دیده میشود. وارد کردن طیف گسترده تحقیقات علمی به بازار در ایران نیاز به ریسکپذیری بالایی دارد. ولی تعداد کمی از کارآفرینان از خانوادههایی با درآمد متوسط و کم دارای شبکه ارتباطات امنی در جامعه هستند که بتوانند در صورت شکست به آنها تکیه کنند. سازمانهای غیردولتی در ایران مانند انجمن کارآفرینی ایران در حال تلاش برای مقابله با این چالش است و هر سال کمپینهایی را برای آگاهی جامعه از سیاستهای عمومی دولت در این زمینه برگزار میشود که در آن سعی میکنند محیط کارآفرینی بهتری را برای جوانان ایرانی ایجاد کنند. برای مثال میتوان به راهاندازی بیش از 100 استارتآپ ویکند در طول سه سال اخیر اشاره کرد. اکنون دانشجویان و کارآفرینان جوان میتوانند ایدههای کسب و کار خود را با دریافت خدمات مربیگری و راهنمایی قبل از هرگونه تصمیم جدی تجربه کنند.
دسترسی بیشتر به اینترنت
ایران دارای بیشترین تعداد کاربران تلفن همراه و اینترنت در خاورمیانه و آسیای مرکزی است. ولی با این وجود یکی از کشورهایی است که کمترین میزان دیجیتالی شدن را دارد. محدودیتهای زیاد دسترسی به اینترنت موجب فرار مغزهای مجازی نیز شده است به صورتی که بیشترین محتوا و منابع اینترنت در خارج از ایران میزبانی میشود. ولی فراتر از محدودیت دسترسی، قیمت بالا و کیفیت پایین خدمات ارتباطی مانع اتصال کسب و کارها به خانه مشتریان و همچنین کشورهای همسایه شده است. علیرغم این واقعیت، اصلاحات جزیی اینترنت در دو سال اخیر سرعت بیشتری به خود گرفته و محدودیت سرعت اینترنت برای کاربران خانگی برداشته شده و مجوزهای نسل سوم و چهارم تلفن همراه صادر شده است. ولی برای تحقق بخشیدن به پتانسیل کامل تجاریسازی نوآوری این بخش تکنولوژی کارهای بیشتری باید انجام شود.
خلق روایتی دیگر
تفاوت زیادی بین توانمندسازی مردم و وصل کردن آنها به هم وجود دارد ولی این دو مفهوم به شدت شانه به شانه حرکت میکنند. هر دو جناح میانهرو و اصلاحطلب ایران در ایجاد یک روایت جدید از توسعه فناوری متناسب با فضای حاکمیت اتفاق نظر دارند. روشن است که بخش فناوری در ایران تمام مواد لازم را برای تبدیل شدن به یک رهبر جهانی دارد. اما این مردم ایران و رهبران آن هستند که باید تصمیم بگیرند چگونه راه بین رفتار سنتی و تعالی علمی را طی کنند.
ب) چشمانداز آینده صنعت بانکداری در جهان
چشمانداز آینده بانکداری جهان بسیار پیچیدهتر و گستردهتر از محدوده این مقاله است ولی در اینجا دو پیشران اصلی تغییرات در این صنعت را که بیشترین تأثیر را بر استراتژی کسب و کار و استراتژی فناوری بانکها خواهند گذاشت را ذکر میکنیم.
همگرایی فناوریها
همگرایی اطلاعات، ارتباطات موبایل، خدمات ابری و شبکههای اجتماعی در حال تغییر دادن تعادل قدرت بین بانکها و مشتریان است و موجب شده که از یک زنجیره تأمین یک طرفه به زنجیره تأمین چند سویه تبدیل شود. در چشمانداز بانکی جدید، تعادل قدرت اساساً به نفع مشتری منتقل شده و شبکه ارزش – در مقابل زنجیره ارزش/تأمین – به یک توانمندساز محوری برای مدلهای کسب و کار، خدمات به مشتریان و پشتیبانی و فرصتهای درآمد تبدیل شده است. در محیط جدید، بانکهای آینده نیاز به یک استراتژی دیجیتال جامع دارند که دارای ورودیهای متعدد فیزیکی و دیجیتال باشد تا بتواند به جای صرفاً اتوماسیون بانکی، ارزش پیشنهادی بانک را تقویت کنند.
غیر بانکیها
تهدید رقابتی شرکتهای غولی همچون آمازون، اپل و گوگل و همچنین دیگر شرکتهای تکنولوژیک مالی و غیربانکی همیشه برای بانکها وجود دارد و هر روز بیشتر هم میشود. با این حال مدیران فناوری اطلاعات میتوانند فرصتهایی را که این رقیبها در بازار ایجاد میکنند شناسایی کنند. این فرصتها از جنس تجزیه و تحلیل اطلاعات، ارتباطات اجتماعی و مقیاسپذیری است که میتواند تجربه مشتریان بانکها را به شدت ارتقاء دهد. موفقیت بانکهای آینده تا حد زیادی وابسته به ایجاد، نگهداری و ارتقاء این شبکه ارزش است. وصل شدن به مردم, تبادل اطلاعات و همکاری با آنها بسیار مهمتر از جمعآوری داده برای بانکها خواهد بود. مدلهای کسب و کار شبکهای فرصتها و چالشهایی را برای بانکها ایجاد خواهد کرد که یکی از مهمترین آنها کاهش ریسک سیستماتیک چنین شبکهای است.
آینده بازار برای بانکهای ایرانی
رفع تحریمهای مالی و بازرگانی ایران، یک اعتبار مثبت برای بانکهای ایرانی خواهد بود. افزایش تجارت و سرمایهگذاری میتواند بخش بانکی ایران را تقویت کند و کیفیت داراییهای بانکهای ایرانی را بالا ببرد. البته چنین پیشرفتهایی منوط به تقویت سطح سرمایه بانکها و پیادهسازی اصلاح ساختاری است. فرصتهای پیشرو برای بانکها شامل فرصتهای جدید کسب و کار در منطقه برای تأمین مالی تجاری، گشایش اعتبار و پروژههای جدید سرمایهگذاری و زیرساختی است. در صورت رفع تحریمها، بیش از نصف منابع مالی بلوکه شده ایران که به بالغ بر 92 میلیارد دلار تخمین زده میشود، میتواند برای به تزریق مجدد سرمایه به بانکهای دولتی یا اجرا پروژههای زیرساختی استفاده شود. تزریق مجدد سرمایه بهطور خاص برای آزاد کردن پتانسیل بالای رشد بخش بانکی ایران لازم است. این کار میتواند علاوه بر آزادسازی سرمایههای بلوکه شده، از طریق سرمایهگذاری خارجی نیز انجام شود.
بانکهای مستقر در کشورهایی که روابط نزدیک تجاری با ایران دارند، مانند امارات متحده عربی و لبنان و بهطور بالقوه کشورهای غربی، چین و هند، به احتمال زیاد به اقتصاد متنوع ایران و جریان تجاری قابل توجه آن جذب خواهند شد. در این بین بهطور خاص با توجه به ماهیت بخش خصوصی در اقتصاد امارات متحده عربی و نقطه قوت آن به عنوان مرکز لجستیک کسب و کار، فرصتهای کسب و کار درازمدت برای بانکهای این کشور با ایران دیده میشود.
در شرایط فعلی دو بحران جدی را دنبال میکنیم: اقتصادی شامل کمبود نقدینگی، تورم و رکود، اجتماعی شامل تغییر رفتار جامعه بر اثر فناوریهای اجتماعی همچون شبکههای مجازی و رسانهها. از طرفی بازار ایران به کشورهای غربی باز خواهد شد و این کشورها نیز به نوبه خود بازار بزرگی را برای خود در ایران میبینند و با توجه به مشکلات اقتصادی که ذکر شد، به نظر میرسد یکی از محتملترین راههای ورود آنها به بازار ایران از طریق سرمایهگذاری مستقیم باشد و بهطور خاص با توجه به اهمیت بالا و سرعت پیادهسازی سریع به نظر میرسد در سرمایهگذاری خارجی در فناوری اطلاعات پیشتاز باشند. بنا بر این ایران بعد از تحریم شاهد هجوم سرمایهگذاری خارجی و بهطور خاص در زمینه فناوری اطلاعات خواهد بود.
با توجه به موارد فوق، هریک از بانکهای ایرانی که استراتژی کسب و کار مناسبی بین سه عنصر جریان جدید سرمایه، همکاری با بانکهای خارجی و تجدید ساختار داشته باشند آینده پررونقی را در آینده شاهد خواهند بود. توجه شود که از سه عنصر ذکر شده حداقل دو عنصر آن بهطور مستقیم یا غیرمستقیم به شدت به تکنولوژی وابسته است. بنابراین اتخاذ استراتژی مناسب در مقابل روند تکنولوژی آینده بانکداری در جهان رمز موفقیت استراتژی کسب و کار بانکهای ایرانی خواهد بود.
ج) چشماندازی آینده محصولات و خدمات بانکی در ایران
دید اثبات گرایی به موضوع لغو تحریمهای تجاری و مالی ایران، ایجاب میکند که حقایق را کنار هم گذاشته و به دور از تعصبات و پیشفرضهای سنتی مدل توسعه خدمات و محصولات صنعت بانکداری را ترسیم کنیم. زمانی بود که سازمانهای ایرانی محدودیت زیادی برای انتقال فناوری به کشور داشتند. این محدودیت در مواردی با صرف هزینه گزاف «دور زدن تحریمها» قابل تعدیل بود. هرچند که این راه هزینه انتقال فناوری را بسیار بالا میبرد ولی همین اختلاف بسیار زیاد هزینه موجب شد تا تعدادی از شرکتهای ایرانی که توانایی و البته جرات ریسک داشتند، اقدام به توسعه محلی فناوری در کشور بزنند تا بتوانند با هزینه کمتری به فناوری مورد نیاز دست یابند. یاد آور میشود که خرید تجهیزات فقط بخش کوچکی از هزینه انتقال فناوری است و هزینههای دیگری همچون آموزش، نگهداری، توسعه و… نیز شامل میشود. نمونه این حرکت توسط شرکت خدمات انفورماتیک انجام شد. این شرکت برای ایجاد زیرساخت ارتباطی شعب بانکی اقدام به طراحی و ساخت تجهیزات مخابرات ماهوارهای گرفت و در این راه توانست نیاز شبکه بانکی کشور را تأمین کند. قطعاً میتوان مثالهای فراوانی را در این زمینه در صنعت بانکداری و دیگر صنایع ایرانی زد: مخابرات ماهوارهای، پردازش سیگنالهای بیومتریک، امنیت شبکه انتقال داده مواردی هستند که شرکتهای ایرانی بهطور مستقل اقدام به ارائه محصول و خدمت به صنعت بانکی نمودهاند. حال سؤال اینجاست که در شرایط جدید باید چه کرد؟ آیا بعد از رفع تحریمها باز هم فضای کافی برای رشد اینچنین فناوری تجاری شده در کشور وجود دارد؟ پاسخ این سؤال بستگی به تصمیم بخشهای مختلف صنعت درباره استراتژی توسعه دارد. صنعت بانکداری باید تصمیم بگیرد که میخواهد دنباله رو فناوری باشد یا قصد جهش فناورانه دارد. در هریک از این دو دیدگاه ارتقاء بلوغ نوآوری و همچنین تحقیق و توسعه جایگاه محکمی در استراتژی توسعه دارد. کشورهایی مانند ایران، که سابقه طولانی در واردات دارند، نقش تحقیق و توسعه به معنی بومیسازی است. فرآیند تحقیق و توسعه به کار رفته در کشورهای در حال توسعه مشابه با کشورهای پیشرفته است و تحقیق و توسعه در هر دو مورد بر سطح داخلی کشورها تأثیر میگذارد. بعضی شرکتها روی تحقیق و توسعه به سمت صادرات کار کرده، محصولات خود را توسعه داده و پس از تغییرات زیاد آنها را در عرصه جهانی به فروش میرسانند. البته این فرصت، یعنی صادرات محصولاتی که نتیجه تحقیق و توسعه داخلی باشند، به ندرت در ایران وجود داشته است. در این فضا، تحقیق و توسعه مزایای زیر را برای بانکها و شرکتهای ایرانی ارائهکننده فناوری به آنها ایفا میکند:
همکاری و مشارکت داخل شرکتها
نقش تحقیق و توسعه در شرکت این طور تعریف شده است: تحقیق و توسعه؛ حلال مشکلات و مسائل کارمندان و مدیران است. ارتباطی سیستماتیک بین کارمندان، مدیران و تحقیق و توسعه ایجاد میشود. مسائل و مشکلات سمت راست به مسائل و معضلات اصلی اشاره میکند (مسائل و مشکلات تحقیق و توسعه ممکن است هیچ ارتباطی با سایر بخشها نداشته باشد). نقش حفظ فناوری نیز نشان میدهد که شرکت سیستمهایی ایجاد کرده، دانش مربوط به این زمینه را ثبت نموده و آنها را در اختیار سایرین نیز قرار میدهد. شرکت خدمات انفورماتیک با داشتن چند دپارتمان تحقیقاتی و توسعهای در این زمینه تجربه بسیار موفقی داشته است بهطوری که بیشتر گرههای فنی عملاً «لاینحل» توسط این واحدها گشوده میشوند.
همکاری و مشارکت بین شرکتها
نقش دروازهبان و تنظیمکننده دانش خارجی با اقدامات داخلی در ارتباط است. زیرا، تحقیق و توسعه باید سیستمها را نصب نموده و از اصول اعمال شده در مکانهای دیگر استفاده کند. این کار به هیچوجه ساده نیست.
مهندسی همزمان
وقتی شرکتها به سمت جلو و پیشرفت حرکت میکنند، در دراز مدت از مدل دنبالهروی فناوری استفاده میکنند. این امر نقش مهمی در روند ساخت و تولید و موفقیت نهایی شرکت ایفا میکند. منبع اصلی این بازده و کارآیی، توسعه مؤثر محصول و روند ساخت و تولید است. شرکتهای ژاپنی و کرهای نیز از مدلهای مهندسی همزمان استفاده کرده و در سایر کارها شرکت میکند، که از جمله آن فرآیند توسعه محصولات و عرضه آنها به بازار است. این نوع محصولات به فراوانی در بازار یافت نشده و کارآیی ساخت اولیه آنها به شدت بالاست. این امر بهطور مطلوب به نوآوری و خلاقیت کارمندان و مدیران نیز اشاره میکند.
خلاقیت و نوآوری
از آنجاییکه شرکتها به سمت توسعه محصولات پیش میروند، ادغام روشهای اجرایی شناخته شده منجر به خلاقیت و نوآوری مستمر و پایدار میگردد. به علاوه، این امر جهشی بزرگ در ویژگیهای محصول ایجاد کرده و آنها را توسعه میبخشد. لازمه این امر خلاقیت و مدیریت است. این نوع خلاقیت، نوآوری متوالی و پایدار نامیده میشود. ویژگیهای دقیق قابلیتهای چند کاربردی وسیع و کارآمد به شرکتهای کرهای و ژاپنی این امکان را میدهد تا با خلاقان و مبتکران پیشرفته مشارکت و همکاری نمایند. این امر موجبات پیشرفت را فراهم کرده و تغییرات مهمی در فعالیت آنها ایجاد میکند.
ظرفیت مستقل توسعه محصول
سرانجام، مهمترین مساله، توسعه فناوری است که بهطور مطلوب روی شرکت تأثیر میگذارد، از جمله محصولات جدید. محصولات جدید بر مبنای فناوری جدید تولید نخواهند شد، اما مفهوم جدیدی برای محصولات به شمار میرود. آنها خیلی زود محصولات جدید را طراحی و تولید و آن را به بازار عرضه میکنند. بنابراین، شرکت باید قابلیت طراحی را بسازد.
سخن آخر
شاید یک خواننده کنجکاو تا به حال کمی سردرگم شده باشد که حال با فضایی که در بالا ذکر کردیم صنعت بانکداری یعنی بانکها و شرکتهای پشتیبان آنها باید چه کنند؟ پاسخ روشن است: صنعت بانکداری مانند هر صنعت دیگر باید در ساختن آینده کشور سهیم باشد!
قطعاً صنعت بانکداری باید در تأمین مالی و حمایت از شرکتهای نوپا کوشا باشد. در سالهای اخیر شاهد رشد حمایت از شرکتهای نوپا توسط بانکها بودهایم ولی این حمایت کمتر توسط شرکتهای مستقل ارائهکننده فناوری دیده شده است. بنا برای این تأسیس شتابدهندهها و همچنین شرکتهای سرمایهگذار خطر پذیر به بهطور خاص برای شرکتهای تامینکننده فناوری به بانکها توصیه میشود. نگاهی تحقیقاتی انجام شده درباره دلایل مهاجرت نیروی تحصیل کرده و کارآمد نشان میدهد صنعت مستقیماً کاری در این زمینه نمیتواند انجام دهد زیرا اصولاً صنعت دلیل اصلی این مهاجرت نیست ولی کاری که صنعت بانکداری میتواند انجام دهد این است که با تشدید جریان کارآفرینی در سراسر جامعه که در بالا اشاره شد و همچنین فشار بر حاکمیت برای دسترسی هرچه بیشتر جامعه به اینترنت، بتواند علاوه بر توسعه کسب و کار بانکی، فضا را برای نگهداری و حتی بازگشت مغزها بهبود بدهند و در خلق روایت توسعه کشور نقش مهم خود را ایفا کند.
سرمایهگذاری و هزینه جاری بانکها در فناوری اطلاعات باید به شدت افزایش یابد تا بتوانند به سرعت خود را به جریان پیشران تغییرات صنعت بانکی در جهان برسانند. در فضایی که ترسیم شد، هر عنصر این صنعت، یعنی بانک/مؤسسه مالی یا شرکت ارائهدهنده فناوری، باید بین استراتژی پیروی یا جهش تکنولوژیک، یکی را برگزیند و استراتژی فناوری خود را مکتوب کند. در هر دو حالت باید ماهیت تحقیق و توسعه در بازیگران صنعت به شدت تقویت میشود در غیراین صورت چیزی بیش از مصرفکننده فناوری با عمر مفید کوتاه و در نتیجه محلی برای هزینه نخواهند بود. در این مورد میتوان رویکرد شرکت خدمات در این زمینه اشاره نمود. که با بومیسازی تجهیزات ارتباطی شعب، راه خود را برای جا یابی در زنجیره جهانی ارزش در صنعت ارتباطات باز کرده است. یکی از محصولاتی که در نتیجه تحقیق و توسعه در شرکت خدمات انفورماتیک به بانکهای ایرانی ارائه شده است آریاگیت است. این محصول مانند هر محصول دیگر زاییده یک ایدئولوژی شرکتی است به صورتی که علاوه بر ارائه بستر تبادل اطلاعات به شعب بانکی، به عنوان یک بستر باز نوآوری، این امکان را به آنها میدهد تا متخصصین بانک در فضای یک زیرساخت استاندارد اقدام به توسعه کاربرد خاص خود در تجهیز ارائه شده را داشته باشند و همچنین با ارائه معماری ماجولار در سطح نرم افزار و سخت افزار نه تنها امکان کنترل هزینه را به بانک میدهد بلکه بستر فناوری اطلاعاتی شعب بانکی را برای مهاجرت به نسل بعدی شعب بانکی مبتنی بر خدمات ابری فراهم میکند. ارتباط مستقیم بخش تحقق و توسعه با بخش فنی مشتری و همچنین کاربران نهایی فناوری ارائه شده از اصول ابتدایی طراحی این محصول است.
توجه به بازیگران غیربانکی این صنعت با باز شدن درهای تجارت جهانی به ایران به شدت اهمیت مییابد و شرکتها و بانکها باید توجه ویژه به این امر داشته باشند. در حالی که بانک جهانی بهطور منطقی مؤسسات مالی غیربانکی مانند صندوقهای سرمایهگذاری، بیمه، تأمین مالی مسکن و مشابه آن را بازیگر صنعت بانکداری میداند عملاً اپراتورهای موبایل، مؤسسات خریدوفروش آنلاین کالا و شاید از همه مهتر استارتآپهای برهمزنندهای همچون «بیتکوین» بازیگران اکوسیستم صنعت بانکداری هستند و در این بین بانکهایی موفق هستند که بتوانند شرایط را به نفع خود تغییر دهند. جرج برنارد شاو در این زمینه میگوید: «مرد منطقی خود را با جهان سازگار میکند، در حالی که مرد غیرمنطقی اصرار و تلاش بر انطباق جهان بر خود دارد. بنابراین همه پیشرفت بستگی به مرد غیرمنطقی دارد».
* مدیر طرح و برنامه معاونت شبکه شرکت خدمات انفورماتیک